मातृà¤à¤¾à¤·à¤¾ अधिकार, साहितà¥à¤¯à¤•ो विकास र à¤à¤¾à¤·à¤¿à¤• पतà¥à¤°à¤•ारिता
गणेश राई
विदà¥à¤µà¤¾à¤¨ डारिल बेब विलà¥à¤¸à¤¨ ले à¤à¤¨à¥‡à¤•ा छनà¥â€“ ‘यस संसारमा बाà¤à¤šà¥à¤¨à¤•ा लागि हामीले अवशà¥à¤¯ नै सेतो (गोराहरà¥à¤•ो à¤à¤¾à¤·à¤¾) à¤à¤¾à¤·à¤¾ जानà¥à¤¨à¥ परà¥à¤¦à¤› तर सधैंसधैं बाà¤à¤šà¥à¤¨à¤•ा लागि हामीले हामà¥à¤°à¥ˆ à¤à¤¾à¤·à¤¾ जानà¥à¤¨à¥ परà¥à¤¦à¤› ।’
पà¥à¤°à¤¾à¤œà¥à¤ž वैरागी काइà¤à¤²à¤¾à¤²à¥‡ à¤à¤¨à¥‡à¤•ा छनà¥â€“ ‘जà¥à¤¨ हतियार माया गरी साà¤à¤šà¥‡à¤° राखà¥à¤¯à¥‹ तà¥à¤¯à¥‹ खिया परà¥à¤› र मकà¥à¤•िनà¥à¤› तर जà¥à¤¨ हतियार जति चलायो, उति उदà¥à¤¯à¤¾à¤‡à¤¨à¥à¤›, आफूले चाहेजसà¥à¤¤à¥ˆ लागà¥à¤¨à¥‡ बनाउन सकिनà¥à¤› । तà¥à¤¯à¤¸à¤°à¥€ नै हामà¥à¤°à¥‹ मातृà¤à¤¾à¤·à¤¾ नबोली, नलेखी राखà¥à¤¨à¤¾à¤²à¥‡ मकà¥à¤•िà¤à¤¦à¥ˆà¤› । तà¥à¤¯à¤¸à¤²à¤¾à¤ˆ जति बोलà¥à¤¯à¥‹, लेखà¥à¤¯à¥‹, पà¥à¤°à¤¯à¥‹à¤— ग¥यो उतà¥à¤¤à¤¿à¤•ै यसको शकà¥à¤¤à¤¿ बढà¥à¤¦à¥ˆ जानà¥à¤› । यो पनि हतियार जसà¥à¤¤à¥ˆ हो हामà¥à¤°à¥‹ लागि ।’
संवैधानिक पृषà¥à¤ à¤à¥‚मि र मातृà¤à¤¾à¤·à¤¾ ः
नेपालका आदिवासीले आधा शताबà¥à¤¦à¥€à¤à¤¨à¥à¤¦à¤¾ लामो समयदेखि à¤à¤¾à¤·à¤¾ आनà¥à¤¦à¥‹à¤²à¤¨ छेडà¥à¤¦à¥ˆ आà¤à¤•ा छनॠ। सडकमा पà¥à¤°à¤¦à¤°à¥à¤¶à¤¨ गरिà¤à¤•ा à¤à¤¾à¤·à¤¾ र राजनीतिक अधिकार आनà¥à¤¦à¥‹à¤²à¤¨ केही हदसमà¥à¤® समà¥à¤¬à¥‹à¤§à¤¨ गरà¥à¤¨à¥‡ पà¥à¤°à¤¯à¤¾à¤¸ à¤à¤à¤•ो छ । नेपालको अनà¥à¤¤à¤°à¤¿à¤® संविधान, २०६३ को à¤à¤¾à¤— ३ को मौलिक हकको शिकà¥à¤·à¤¾ तथा संसà¥à¤•ृति समà¥à¤µà¤¨à¥à¤§à¥€ हक धारा १à¥.१ मा लेखिà¤à¤•ो छ ः ‘पà¥à¤°à¤¤à¥à¤¯à¥‡à¤• समà¥à¤¦à¤¾à¤¯à¤²à¤¾à¤ˆ कानà¥à¤¨à¤®à¤¾ वà¥à¤¯à¤µà¤¸à¥à¤¥à¤¾ à¤à¤ बमोजिम आफà¥à¤¨à¥‹ मातृà¤à¤¾à¤·à¤¾à¤®à¤¾ आधारà¤à¥‚त शिकà¥à¤·à¤¾ पाउने हक हà¥à¤¨à¥‡à¤› ।’ यसैगरी धारा १à¥.३ मा ‘नेपालमा बसोबास गरà¥à¤¨à¥‡ पà¥à¤°à¤¤à¥à¤¯à¥‡à¤• समà¥à¤¦à¤¾à¤¯à¤²à¤¾à¤ˆ आफà¥à¤¨à¥‹ à¤à¤¾à¤·à¤¾, लिपि, संसà¥à¤•ृति, सांसà¥à¤•ृतिक सà¤à¥à¤¯à¤¤à¤¾ र समà¥à¤ªà¤¦à¤¾à¤•ो संरकà¥à¤·à¤£ र समà¥à¤µà¤¦à¥à¤°à¥à¤§à¤¨ गरà¥à¤¨à¥‡ हक हà¥à¤¨à¥‡à¤› ।’
आदिवासी जनजातिको अधिकारसमà¥à¤µà¤¨à¥à¤§à¥€ संयà¥à¤•à¥à¤¤ राषà¥à¤Ÿà¥à¤° सङà¥à¤˜à¥€à¤¯ घोषणापतà¥à¤°â€“२००ॠधारा १३.१ मा ‘आदिवासी जनजातिहरà¥à¤¸à¤à¤— उनीहरà¥à¤•ो आफà¥à¤¨à¥‹ इतिहास, à¤à¤¾à¤·à¤¾, मौलिक परमà¥à¤ªà¤°à¤¾, दरà¥à¤¶à¤¨, लेखन पà¥à¤°à¤£à¤¾à¤²à¥€ तथा साहितà¥à¤¯à¤¹à¤°à¥ पà¥à¤¨à¤°à¥à¤œà¥€à¤µà¤¿à¤¤ गरà¥à¤¨à¥‡, पà¥à¤°à¤¯à¥‹à¤— गरà¥à¤¨à¥‡ तथा à¤à¤¾à¤µà¥€ पà¥à¤¸à¥à¤¤à¤¾à¤²à¤¾à¤ˆ हसà¥à¤¤à¤¾à¤¨à¥à¤¤à¤°à¤£ गरà¥à¤¨à¥‡ तथा समà¥à¤¦à¤¾à¤¯, सà¥à¤¥à¤¾à¤¨ र वà¥à¤¯à¤•à¥à¤¤à¤¿à¤¹à¤°à¥à¤•ो आफà¥à¤¨à¥ˆ नाम राखà¥à¤¨à¥‡ र तिनलाई कायम राखà¥à¤¨à¥‡ अधिकार छ ।’ ‘आदिवासी जनजातिहरà¥à¤¸à¤à¤— पठनपाठनको आफà¥à¤¨à¥‹ सांसà¥à¤•ृतिक पदà¥à¤§à¤¤à¤¿à¤¹à¤°à¥à¤¸à¤à¤— उपयà¥à¤•à¥à¤¤ हà¥à¤¨à¥‡ गरी आफà¥à¤¨à¥ˆ à¤à¤¾à¤·à¤¾à¤®à¤¾ शिकà¥à¤·à¤¾ उपलबà¥à¤§ गराउने आफà¥à¤¨à¥‹ शिकà¥à¤·à¤£ पà¥à¤°à¤£à¤¾à¤²à¥€ र संसà¥à¤¥à¤¾à¤¹à¤°à¥à¤•ो सà¥à¤¥à¤¾à¤ªà¤¨à¤¾ तथा तिनमाथि नियनà¥à¤¤à¥à¤°à¤£ गरà¥à¤¨à¥‡ अधिकार छ ।’
नेपाल सरकारले अनà¥à¤®à¥‹à¤¦à¤¨ गरिसकेको अनà¥à¤¤à¤°à¥à¤°à¤¾à¤·à¥à¤Ÿà¥à¤°à¤¿à¤¯ शà¥à¤°à¤® सङà¥à¤—ठन महासनà¥à¤§à¥€ सङà¥à¤–à¥à¤¯à¤¾ १६९ को धारा २à¥.१ मा आदिवासी जनताका लागि उनीहरà¥à¤•ै विशेष आवशà¥à¤¯à¤•तालाई समà¥à¤¬à¥‹à¤§à¤¨ गरà¥à¤¨ उनीहरà¥à¤•ै सहयोगमा शैकà¥à¤·à¤¿à¤• कारà¥à¤¯à¤•à¥à¤°à¤® र सेवाहरॠविकसित à¤à¤µà¤‚ कारà¥à¤¯à¤¾à¤¨à¥à¤µà¤¿à¤¤ गरिनेछनॠर यसका साथै उनीहरà¥à¤•ा इतिहास, जà¥à¤žà¤¾à¤¨ र पà¥à¤°à¤µà¤¿à¤§à¤¿à¤¹à¤°à¥, उनीहरà¥à¤•ा मूलà¥à¤¯ पà¥à¤°à¤£à¤¾à¤²à¥€à¤¹à¤°à¥ र उनीहरà¥à¤•ा सामाजिक, आरà¥à¤¥à¤¿à¤• र सांसà¥à¤•ृतिक आकाङà¥à¤•à¥à¤·à¤¾à¤¹à¤°à¥à¤²à¤¾à¤ˆ पनि समावेश गरिनेछ ।
नेपाल अधिराजà¥à¤¯à¤•ो संविधान, २०४ॠले मातृà¤à¤¾à¤·à¤¾à¤¸à¤®à¥à¤¬à¤¨à¥à¤§à¥€ गरेको वà¥à¤¯à¤µà¤¸à¥à¤¥à¤¾ यस पà¥à¤°à¤•ार रहेको छ । संविधानको धारा–१ मा नेपाल à¤à¤• बहà¥à¤œà¤¾à¤¤à¥€à¤¯, बहà¥à¤à¤¾à¤·à¤¿à¤•, बहà¥à¤¸à¤¾à¤‚सà¥à¤•ृतिक अधिराजà¥à¤¯ हो ।’ यसैगरी धारा–६ (१) देवनागरी लिपिमा नेपाली à¤à¤¾à¤·à¤¾ नेपालको राषà¥à¤Ÿà¥à¤°à¤à¤¾à¤·à¤¾ हो । नेपाली à¤à¤¾à¤·à¤¾ सरकारी कामकाजको à¤à¤¾à¤·à¤¾ हà¥à¤¨à¥‡à¤› । धारा–६ (२) नेपालका विà¤à¤¿à¤¨à¥à¤¨ à¤à¤¾à¤—मा मातृà¤à¤¾à¤·à¤¾à¤•ो रà¥à¤ªà¤®à¤¾ बोलिने सबै à¤à¤¾à¤·à¤¾à¤¹à¤°à¥ नेपालका राषà¥à¤Ÿà¥à¤°à¤¿à¤¯ à¤à¤¾à¤·à¤¾ हà¥à¤¨à¥ । धारा–१८ (१) नेपाल अधिराजà¥à¤¯à¤®à¤¾ बसोबास गरà¥à¤¨à¥‡ पà¥à¤°à¤¤à¥à¤¯à¥‡à¤• समà¥à¤¦à¤¾à¤¯à¤²à¤¾à¤ˆ आफà¥à¤¨à¥‹ à¤à¤¾à¤·à¤¾, लिपि र संसà¥à¤•ृतिको संरकà¥à¤·à¤£ र संवदà¥à¤°à¥à¤§à¤¨ गरà¥à¤¨à¥‡ अधिकार हà¥à¤¨à¥‡à¤› । धारा–१८ (२) पà¥à¤°à¤¤à¥à¤¯à¥‡à¤• समà¥à¤¦à¤¾à¤¯à¤²à¥‡ बालबालिकालाई पà¥à¤°à¤¾à¤¥à¤®à¤¿à¤• तहसमà¥à¤® आफà¥à¤¨à¥‹ मातृà¤à¤¾à¤·à¤¾à¤®à¤¾ शिकà¥à¤·à¤¾ दिनेगरी विदà¥à¤¯à¤¾à¤²à¤¯ सञà¥à¤šà¤¾à¤²à¤¨ गरà¥à¤¨ पाउनेछ ।
पतà¥à¤°à¤ªà¤¤à¥à¤°à¤¿à¤•ा पà¥à¤°à¤•ाशनको बाढी ः
à¤à¤¾à¤—–३ पतà¥à¤°à¤ªà¤¤à¥à¤°à¤¿à¤•ा पà¥à¤°à¤•ाशन धारा–११, १२ र १३ मा कà¥à¤¨à¥ˆ पनि सामगà¥à¤°à¥€ पà¥à¤°à¤•ाशन पूरà¥à¤µ पà¥à¤°à¤¤à¤¿à¤¬à¤¨à¥à¤§ नलागà¥à¤¨à¥‡ वà¥à¤¯à¤µà¤¸à¥à¤¥à¤¾à¤²à¥‡ मà¥à¤²à¥à¤•का विà¤à¤¿à¤¨à¥à¤¨ à¤à¤¾à¤·à¤¾à¤¹à¤°à¥à¤®à¤¾ पतà¥à¤°à¤ªà¤¤à¥à¤°à¤¿à¤•ा पà¥à¤°à¤•ाशनको बाढी आयो । मातृà¤à¤¾à¤·à¤¾à¤®à¤¾ पतà¥à¤°à¤ªà¤¤à¥à¤°à¤¿à¤•ा पà¥à¤°à¤•ाशन बरà¥à¤–ामासको खहरेको à¤à¥‡à¤²à¤¸à¤°à¥€ à¤à¤à¤•ो थियो । सरकारले ती à¤à¤¾à¤·à¤¾à¤à¤¾à¤·à¥€à¤²à¥‡ पà¥à¤°à¤•ाशन गरेका पतà¥à¤°à¤ªà¤¤à¥à¤°à¤¿à¤•ालाई निरनà¥à¤¤à¤° पà¥à¤°à¤•ाशनका निमà¥à¤¤à¤¿ कà¥à¤¨à¥ˆ नीति, नियम बनाà¤à¤¨ नत सहà¥à¤²à¤¿à¤¯à¤¤ नै उपलबà¥à¤§ गरायो । जà¥à¤—ौंदेखि बोलीचालीमा रहेका र बोलिचालीबाट पनि बिलाउà¤à¤¦à¥ˆ गà¤à¤•ा ती मातृà¤à¤¾à¤·à¤¾à¤¹à¤°à¥ लेखà¥à¤¯ रà¥à¤ªà¤®à¤¾ उतारà¥à¤¨à¥ कमà¥à¤¤à¤¾ सकस थिà¤à¤¨ । मातृà¤à¤¾à¤·à¤¾ लेखन, समà¥à¤ªà¤¾à¤¦à¤¨ र पतà¥à¤°à¤ªà¤¤à¥à¤°à¤¿à¤•ा पà¥à¤°à¤•ाशनको कà¥à¤¨à¥ˆ अनà¥à¤à¤µ नà¤à¤à¤•ा मानिसहरॠलेखक बनà¥à¤¨à¥‡ चेषà¥à¤Ÿà¤¾ गरे । समà¥à¤ªà¤¾à¤¦à¤• र पà¥à¤°à¤•ाशक बने । तà¥à¤¯à¤¤à¤¿à¤–ेर à¤à¤°à¤–रै कमà¥à¤ªà¥à¤¯à¥à¤Ÿà¤°à¤•ो जमाना à¤à¤¿à¤¤à¥à¤°à¤¿à¤à¤•ो थियो । लेटरपà¥à¤°à¥‡à¤¸à¤¹à¤°à¥ विसà¥à¤¥à¤¾à¤ªà¤¿à¤¤ हà¥à¤¨à¥‡ कà¥à¤°à¤®à¤®à¤¾ थिठ। कमà¥à¤ªà¥à¤¯à¥à¤Ÿà¤°à¤²à¥‡ के के न गरà¥à¤› à¤à¤¨à¥à¤¨à¥‡ à¤à¥à¤°à¤® र अजà¥à¤žà¤¾à¤¨à¤¤à¤¾à¤²à¥‡ अधिकांश समà¥à¤ªà¤¾à¤¦à¤• र पà¥à¤°à¤•ाशकहरॠठगिà¤Ã·à¤ गियौं । लेखà¥à¤¯ परमà¥à¤ªà¤°à¤¾ नरहेका मातृà¤à¤¾à¤·à¤¾ छापाखानासमà¥à¤® पà¥Â¥à¤¯à¤¾à¤‰à¤¨à¥‡ अकाटà¥à¤¯ रहरले महà¤à¤—ो मूलà¥à¤¯ चà¥à¤•ाउनॠप¥यो । à¤à¤•–दà¥à¤ˆ अङà¥à¤•समà¥à¤® जसोतसो ती मातृà¤à¤¾à¤·à¤¾à¤•ा पतà¥à¤°à¤ªà¤¤à¥à¤°à¤¿à¤•ाहरॠपà¥à¤°à¤•ाशित à¤à¤ । रहर सेलाउà¤à¤¦à¥ˆ गयो । ती पतà¥à¤°à¤¿à¤•ा बिकà¥à¤°à¥€ हà¥à¤à¤¦à¥ˆà¤¨à¤¨à¥ । तà¥à¤¯à¤¸à¤®à¤¾ छापिने सामगà¥à¤°à¥€à¤¹à¤°à¥ राजà¥à¤¯à¤¬à¤¾à¤Ÿ à¤à¤à¤•ो सयौं वरà¥à¤·à¤¦à¥‡à¤–ि जनजातिहरà¥à¤®à¤¾à¤¥à¤¿ गरिà¤à¤•ा दमनविरà¥à¤¦à¥à¤§ आकà¥à¤°à¥‹à¤¶ हà¥à¤¨à¥à¤¥à¥‡ । चाहे मातृà¤à¤¾à¤·à¤¾à¤®à¤¾ लेखिà¤à¤•ा होसॠया खस–नेपालीमा । आवेगमा लेखिà¤à¤•ा लेखहरॠकतिपय मननीय à¤à¤à¤ªà¤¨à¤¿ चेतनाको अà¤à¤¾à¤µ र गरिबीको मारले थिलथिलो पारेको समà¥à¤¬à¤¨à¥à¤§à¤¿à¤¤ समà¥à¤¦à¤¾à¤¯à¤®à¤¾ मलहमको काम गरà¥à¤¨ सकेननॠ। कोठा चोटामा थनà¥à¤•िन थालà¥à¤¯à¥‹ । अरà¥à¤•ाको घर बहालमा बसà¥à¤¨à¥‡ समà¥à¤ªà¤¾à¤¦à¤•, पà¥à¤°à¤•ाशकहरà¥à¤•ो निमà¥à¤¤à¤¿ पतà¥à¤°à¤¿à¤•ा पà¥à¤°à¤•ाशन बोठबनà¥à¤¯à¥‹ । कतिपय वारà¥à¤·à¤¿à¤• गà¥à¤°à¤¾à¤¹à¤• बनाà¤à¤•ाले इजà¥à¤œà¤¤ ढाकà¥à¤¨ र पतà¥à¤°à¤¿à¤•ा छपाउन साहà¥à¤¸à¤¿à¤¤ लिà¤à¤•ो ऋणलाई पनà¥à¤›à¤¾à¤‰à¤¨ मà¥à¤¸à¥à¤•िलमातà¥à¤° परेन बाधà¥à¤¯à¤¤à¤¾à¤²à¥‡ ती पतà¥à¤°à¤¿à¤•ाहरॠजेनेतेन चलà¥à¤¨ थाले । बिरà¥à¤¸à¤¿à¤¸à¤•à¥à¤¦à¤¾ पà¥à¤°à¤•ाशन हà¥à¤¨à¥‡ र अनà¥à¤¤à¤¤à¤ƒ बनà¥à¤¦ नै à¤à¤ । तà¥à¤¯à¤¸à¥à¤¤à¤¾ पतà¥à¤°à¤¿à¤•ाको सूचि लामै छ । (हे.छापामा जनजाति, à¤à¤•ता पà¥à¤°à¤•ाशन, काठमाडौं ।)
संविधानको तà¥à¤¯à¥‹ बà¥à¤à¤¦à¤¾à¤²à¥‡ लà¥à¤¯à¤¾à¤à¤•ो मातृà¤à¤¾à¤·à¤¾ लेखन, पतà¥à¤°à¤ªà¤¤à¥à¤°à¤¿à¤•ा पà¥à¤°à¤•ाशनमा आà¤à¤•ो जागरणको विषयमा राजà¥à¤¯ पकà¥à¤· मौन रहà¥à¤¯à¥‹ । तà¥à¤¯à¤¤à¤¿ हà¥à¤à¤¦à¤¾à¤¹à¥à¤à¤¦à¥ˆ पनि नेपाली पतà¥à¤°à¤•ारिताको विकासले वà¥à¤¯à¤µà¤¸à¤¾à¤¯à¤¿à¤• मोड लियो । साहितà¥à¤¯à¤•ो माधà¥à¤¯à¤®à¤¬à¤¾à¤Ÿ नेपाली पतà¥à¤°à¤•ारिता सà¥à¤°à¥à¤†à¤¤ à¤à¤à¤•ो हो । सà¥à¤°à¥à¤®à¤¾ मनको आवेग लेखेर अà¤à¤¿à¤µà¥à¤¯à¤•à¥à¤¤à¤¿ दिने किशोरकिशोरीहरà¥à¤²à¤¾à¤ˆ लेखन निरनà¥à¤¤à¤°à¤¤à¤¾à¤²à¥‡ साहितà¥à¤¯à¤¿à¤• लेखन र पतà¥à¤°à¤•ारितातरà¥à¤« डो¥यायो । मातृà¤à¤¾à¤·à¤¾à¤®à¤¾ साहितà¥à¤¯ सृजना गरà¥à¤¨à¥‡, आफà¥à¤¨à¥‹ संसà¥à¤•ृति, संसà¥à¤•ारबारे लेखà¥à¤¨à¥‡ तनà¥à¤¨à¥‡à¤°à¥€à¤¹à¤°à¥ विसà¥à¤¤à¤¾à¤°à¥ˆ मूलधारे साहितà¥à¤¯ (खस–नेपाली) तरà¥à¤« पनि डोरिन पà¥à¤—े । उनीहरà¥à¤²à¥‡ बà¥à¤à¥‡ जनà¥à¤®à¤¦à¥ˆà¤–ेरी बोलेको र घर, परिवार, समà¥à¤¦à¤¾à¤¯à¤®à¤¾ वà¥à¤¯à¤µà¤¹à¤¾à¤° गरिदैआà¤à¤•ो मातृà¤à¤¾à¤·à¤¾ अनि संसà¥à¤•ार, संसà¥à¤•ृतिबारे लेखà¥à¤¨ जति सजिलो हà¥à¤¨à¥à¤›, अनà¥à¤¯ दोसà¥à¤°à¥‹ à¤à¤¾à¤·à¤¾ जà¥à¤¨ विदà¥à¤¯à¤¾à¤²à¤¯à¤®à¤¾ औपचारिक पठनपाठनमा सिकेको खसà¤à¤¾à¤·à¤¾à¤®à¤¾ अà¤à¤¿à¤µà¥à¤¯à¤•à¥à¤¤ गरà¥à¤¨à¥ उतà¥à¤¤à¤¿à¤•ै गाहà¥à¤°à¥‹ तर मानक लेखनका दृषà¥à¤Ÿà¤¿à¤²à¥‡ वà¥à¤¯à¤¾à¤•रणसमà¥à¤®à¤¤ हà¥à¤¨à¥‡ à¤à¥‡à¤¦ पनि छà¥à¤Ÿà¥‡à¤•ो थाहा पाठ। तà¥à¤¯à¤¤à¤¿à¤¬à¥‡à¤²à¤¾ लागà¥à¤¯à¥‹, मातृà¤à¤¾à¤·à¤¾ लेखनका निमà¥à¤¤à¤¿ वà¥à¤¯à¤¾à¤•रण चाहिने रहेछ । शबà¥à¤¦à¤•ोश आवशà¥à¤¯à¤• परà¥à¤¨à¥‡ रहेछ । साहितà¥à¤¯à¤•ो विकास हà¥à¤¨à¥à¤ªà¤°à¥à¤¨à¥‡ रहेछ । बोलेरमातà¥à¤° केही नहà¥à¤¨à¥‡ रहेछ । यसà¥à¤¤à¥‹ जटिल काम गरà¥à¤¨à¥ à¤à¤¨à¥‡à¤•ो फलामको चà¥à¤¯à¥à¤°à¤¾ चपाउनà¥à¤œà¤¸à¥à¤¤à¥ˆ रहेछ । यसà¥à¤¤à¥‹ नाफा नहà¥à¤¨à¥‡ काम गरà¥à¤¨à¥à¤à¤¨à¥à¤¦à¤¾ अरà¥à¤•ै वà¥à¤¯à¤µà¤¸à¤¾à¤¯ गरà¥à¤¨à¥à¤ªà¤°à¥à¤¨à¥‡ रहेछ à¤à¤¨à¥à¤¨à¥‡ जà¥à¤žà¤¾à¤¨ ती जनजाति लेखक, समà¥à¤ªà¤¾à¤¦à¤•, पà¥à¤°à¤•ाशकले बà¥à¤à¥‡ । बिसà¥à¤¤à¤¾à¤°à¥ˆ छेउ लागे ।
रेडियो र मातृà¤à¤¾à¤·à¤¾ पाठà¥à¤¯à¤ªà¥à¤¸à¥à¤¤à¤• ः
उता रेडियो नेपालले २०५१ à¤à¤¦à¥Œà¤¦à¥‡à¤–ि देशमा बोलिने विà¤à¤¿à¤¨à¥à¤¨ १५ वटा मातृà¤à¤¾à¤·à¤¾à¤²à¤¾à¤ˆ समाचारवाचनको अवसर दियो, केनà¥à¤¦à¥à¤°à¥€à¤¯à¤¦à¥‡à¤–ि कà¥à¤·à¥‡à¤¤à¥à¤°à¥€à¤¯ पà¥à¤°à¤¸à¤¾à¤°à¤£à¤¸à¤®à¥à¤® । यसà¥à¤¤à¥ˆ सञà¥à¤šà¤¾à¤° मनà¥à¤¤à¥à¤°à¤¾à¤²à¤¯à¤²à¥‡ २०५६ सालदेखि निजीसà¥à¤¤à¤°à¤®à¤¾ à¤à¤«à¤à¤® (फà¥à¤°à¤¿à¤•à¥à¤µà¥‡à¤¨à¥à¤¸à¥€ मोडà¥à¤²à¥‡à¤¸à¤¨) खोलà¥à¤¨ अनà¥à¤®à¤¤à¤¿ दिन थालà¥à¤¯à¥‹ । शिकà¥à¤·à¤¾ मनà¥à¤¤à¥à¤°à¤¾à¤²à¤¯, पाठà¥à¤¯à¤•à¥à¤°à¤® विकास केनà¥à¤¦à¥à¤°à¤…नà¥à¤¤à¤°à¥à¤—त विà¤à¤¿à¤¨à¥à¤¨ मातृà¤à¤¾à¤·à¤¾à¤®à¤¾ पà¥à¤°à¤¾à¤¥à¤®à¤¿à¤• तह ककà¥à¤·à¤¾ ५ समà¥à¤® औपचारिक पठनपाठनका निमà¥à¤¤à¤¿ पाठà¥à¤¯à¤•à¥à¤°à¤® तथा पाठà¥à¤¯à¤ªà¥à¤¸à¥à¤¤à¤• निरà¥à¤®à¤¾à¤£ कारà¥à¤¯ पनि थालà¥à¤¯à¥‹ । जनजातिहरॠर तिनका संसà¥à¤¥à¤¾à¤²à¤¾à¤ˆ राजà¥à¤¯à¤²à¥‡ केही गरà¥à¤¨à¥‡à¤°à¤¹à¥‡à¤› à¤à¤¨à¥à¤¨à¥‡ सङà¥à¤•ेत मिलेको बà¥à¤à¥‡ तर वà¥à¤¯à¤µà¤¹à¤¾à¤° à¤à¤¨à¥‡ पà¥à¤°à¤¾à¤¤à¤¨ किसिमकै à¤à¤à¤ªà¤›à¤¿ तà¥à¤¯à¤¸à¤²à¥‡ गति लिन सकेन । अहिले २०६ॠसालसमà¥à¤® आइपà¥à¤—à¥à¤¦à¤¾ à¤à¤°à¤–र १ॠवटामातà¥à¤° मातृà¤à¤¾à¤·à¤¾à¤®à¤¾ पाठà¥à¤¯à¤ªà¥à¤¸à¥à¤¤à¤• बनेका छनॠ। तà¥à¤¯à¥‹ पनि à¤à¤‰à¤Ÿà¤¾ à¤à¤¾à¤·à¤¾ विषयका रà¥à¤ªà¤®à¤¾ मातà¥à¤° ।
à¤à¤¾à¤·à¤¿à¤• कालो दिवस ः
तà¥à¤¯à¤¤à¤¿à¤–ेरै, पà¥à¤°à¤œà¤¾à¤¤à¤¾à¤¨à¥à¤¤à¥à¤°à¤¿à¤• संविधान, २०४ॠकै आडमा मातृà¤à¤¾à¤·à¤¾à¤•ो पà¥à¤°à¤¯à¥‹à¤— र बाहà¥à¤²à¥à¤¯à¤¤à¤¾à¤•ो दृषà¥à¤Ÿà¤¿à¤•ोणले काठमाडौं नगरपालिकामा नेवार जातिले बोलà¥à¤¨à¥‡ नेपालà¤à¤¾à¤·à¤¾ (नेवाः à¤à¤¾à¤·à¤¾) लाई कामकाजको à¤à¤¾à¤·à¤¾à¤•ा रà¥à¤ªà¤®à¤¾ पà¥à¤°à¤¯à¥‹à¤— गरà¥à¤¨à¥‡ à¤à¤ à¤à¤¨à¥‡ सपà¥à¤¤à¤°à¥€à¤•ो राजविराज नगरपालिका र धनà¥à¤·à¤¾ जिलà¥à¤²à¤¾ विकास समितिमा मैथिली à¤à¤¾à¤·à¤¾ कामकाजको à¤à¤¾à¤·à¤¾à¤•ा रà¥à¤ªà¤®à¤¾ पà¥à¤°à¤¯à¥‹à¤— गरà¥à¤¨à¥‡ निरà¥à¤£à¤¯ गरे । तà¥à¤¯à¤¸à¤µà¤¿à¤°à¥à¤¦à¥à¤§ सरà¥à¤µà¥‹à¤šà¥à¤š अदालतमा रिट दायर à¤à¤¯à¥‹ । उकà¥à¤¤ रिटलाई लिà¤à¤° सरà¥à¤µà¥‹à¤šà¥à¤š अदालतले २०५६ जेठ१८ गते मंगलबार विà¤à¥‡à¤¦à¤ªà¥‚रà¥à¤£ फैसलाले मातृà¤à¤¾à¤·à¥€à¤¹à¤°à¥à¤²à¤¾à¤ˆ मरà¥à¤®à¤¾à¤¹à¤¤ तà¥à¤²à¥à¤¯à¤¾à¤¯à¥‹ । फैसलामा छ– ‘काठमाडौं नगरपालिकामा आधिकारिक à¤à¤¾à¤·à¤¾à¤•ा रà¥à¤ªà¤®à¤¾ नेपालà¤à¤¾à¤·à¤¾à¤²à¤¾à¤ˆ तथा राजविराज नगरपालिका र जिलà¥à¤²à¤¾ विकास समिति धनà¥à¤·à¤¾à¤®à¤¾ मैलिली à¤à¤¾à¤·à¤¾à¤²à¤¾à¤ˆ पनि कामकाजमा पà¥à¤°à¤¯à¥‹à¤—मा लà¥à¤¯à¤¾à¤‰à¤¨à¥‡ à¤à¤¨à¥€ गरेको निरà¥à¤£à¤¯à¤¹à¤°à¥ संविधान धारा–६ (१) को पà¥à¤°à¤¤à¤¿à¤•ूल à¤à¤à¤•ाले उतà¥à¤ªà¥à¤°à¥‡à¤·à¤£à¤•ो आदेशदà¥à¤µà¤¾à¤°à¤¾ बदर हà¥à¤¨à¥‡ ठहरà¥à¤› ।’ सरà¥à¤µà¥‹à¤šà¥à¤š अदालतको उकà¥à¤¤ निरà¥à¤£à¤¯à¤ªà¤›à¤¿ मà¥à¤²à¥à¤•को आदिवासी जनजातिले सधैठजेठ१८ लाई ‘à¤à¤¾à¤·à¤¿à¤• कालो दिवस’ à¤à¤¨à¥à¤¨à¥‡ गरेका छनॠ। नेपाल लोकतानà¥à¤¤à¥à¤°à¤¿à¤• गणतनà¥à¤¤à¥à¤°à¤¾à¤¤à¥à¤®à¤• मà¥à¤²à¥à¤• बनिसकà¥à¤¦à¤¾à¤¸à¤®à¥‡à¤¤ उकà¥à¤¤ दिनलाई ‘à¤à¤¾à¤·à¤¿à¤• कालो दिवस’ नै à¤à¤¨à¥à¤¨ छाडेका छैननॠ।
शेतामगà¥à¤°à¤¾à¤²à¥€à¤¦à¥‡à¤–ि आदिवासी जनजाति महासङà¥à¤˜à¤¸à¤®à¥à¤® ः
पञà¥à¤šà¤¾à¤¯à¤¤à¤•ालमा शेतामगà¥à¤°à¤¾à¤²à¥€ à¤à¤¨à¥‡à¤° चिनिनेहरॠअधिकारको लडाइà¤à¤®à¤¾ à¤à¤•जà¥à¤Ÿ हà¥à¤¨ सिके । विशà¥à¤µà¤ªà¤°à¤¿à¤µà¥‡à¤¶à¤²à¥‡ पनि साथ दिà¤à¤¦à¥ˆà¤—यो । पà¥à¤°à¤œà¤¾à¤¤à¤¨à¥à¤¤à¥à¤° पà¥à¤¨à¤ƒà¤¸à¥à¤¥à¤¾à¤ªà¤¨à¤¾à¤¸à¤à¤—ै जातीय सङà¥à¤—ठन खोले । पहिले खोलिà¤à¤•ालाई खà¥à¤²à¥à¤²à¤¾ रà¥à¤ªà¤®à¤¾ सà¥à¤¥à¤¾à¤ªà¤¿à¤¤ गरे । अनि तिनै जातीय सङà¥à¤—ठनहरà¥à¤•ो जनजाति महासङà¥à¤˜ बनाठ। अहिले नेपाल आदिवासी जनजाति महासङà¥à¤˜ à¤à¤¨à¥‡à¤° रहेको छ । तिनले सरकारसित अधिकार मागे । सरकारले राषà¥à¤Ÿà¥à¤°à¤¿à¤¯ जनजाति विकास समिति गठन ग¥यो । पछि तà¥à¤¯à¤¹à¥€ समिति २०५८ सालमा आदिवासी जनजाति उतà¥à¤¥à¤¾à¤¨ राषà¥à¤Ÿà¥à¤°à¤¿à¤¯ पà¥à¤°à¤¤à¤¿à¤·à¥à¤ ान à¤à¤¨à¥à¤¨à¥‡ à¤à¤¨à¤¬à¤¾à¤Ÿ सà¥à¤¥à¤¾à¤ªà¤¿à¤¤ गरिदियो । महासङà¥à¤˜à¤•ो पà¥à¤°à¤¤à¤¿à¤¨à¤¿à¤§à¤¿à¤¤à¥à¤µ हà¥à¤¨à¥‡à¤—री निरà¥à¤®à¤¿à¤¤ पà¥à¤°à¤¤à¤¿à¤·à¥à¤ ानले नेपालका आदिवासी जनजातिहरà¥à¤•ो पहिचान सà¥à¤¥à¤¾à¤ªà¤¿à¤¤ गरà¥à¤¨à¥‡ काममा जà¥à¤Ÿà¥à¤¯à¥‹ । उसले नेपालका आदिवासी जनजातिहरà¥à¤•ो ५९ वटा सूची बनायो र सरकारले सूचिकृत ग¥यो ।
दसौठराषà¥à¤Ÿà¥à¤°à¤¿à¤¯ जनगणना, २०५८ ले नेपालमा १०३ जाति र ९२ वटा à¤à¤¾à¤·à¤¾à¤¹à¤°à¥ रहेको तथà¥à¤¯à¤¾à¤™à¥à¤• देखायो । (à¤à¤¾à¤·à¤¾à¤¶à¤¾à¤¸à¥à¤¤à¥à¤°à¥€à¤¹à¤°à¥à¤²à¥‡ नेपालमा १ सय ४४ à¤à¤¨à¥à¤¦à¤¾ बढी à¤à¤¾à¤·à¤¾ छनॠपनि à¤à¤¨à¥‡à¤•ा छनॠ।) यो नै देश नेपालमा रहेका आदिवासी जनजातिहरà¥à¤•ा निमà¥à¤¤à¤¿ उपलबà¥à¤§à¥€à¤®à¥‚लक आà¤à¤•डा बनेको थियो à¤à¤¨à¥‡ छà¥à¤Ÿà¥à¤¨ गà¤à¤•ा आदिवासीका निमà¥à¤¤à¤¿ थप सङà¥à¤˜à¤°à¥à¤·à¤•ो पाटो बनà¥à¤¯à¥‹ । सङà¥à¤˜à¤°à¥à¤· जारी पनि राखेका छनॠ। नेपालको आदिवासी जनजातिहरॠमातृà¤à¤¾à¤·à¤¾, संसà¥à¤•ृति संरकà¥à¤·à¤£ तथा संवदà¥à¤°à¥à¤§à¤¨à¤•ो विषयलाई लिà¤à¤° संयà¥à¤•à¥à¤¤ राषà¥à¤Ÿà¥à¤°à¤¸à¤™à¥à¤˜à¤•ो आदिवासी अधिकार महासनà¥à¤§à¤¿ (यà¥à¤à¤¨à¤¡à¥à¤°à¤¿à¤ª) देखि अनà¥à¤¤à¤°à¥à¤°à¤¾à¤·à¥à¤Ÿà¥à¤°à¤¿à¤¯ शà¥à¤°à¤® सङà¥à¤—ठन महासनà¥à¤§à¤¿ (आदिवासी अधिकार) नं.१६९ समà¥à¤® गà¥à¤¹à¤¾à¤°à¥à¤¨à¤¸à¤•à¥à¤¨à¥‡ कà¥à¤·à¤®à¤¤à¤¾ हासिल गरेका छनॠ।
मातृà¤à¤¾à¤·à¤¾, साहितà¥à¤¯ विकास ः
à¤à¤¾à¤·à¤¾à¤¶à¤¾à¤¸à¥à¤¤à¥à¤°à¥€ पà¥à¤°à¤¾.डा. नोवलकिशोर राई बेलाबेलामा हà¥à¤¨à¥‡ à¤à¤¾à¤·à¤¿à¤• गोषà¥à¤ ीहरà¥à¤®à¤¾ à¤à¤¨à¥à¤¨à¥‡ गरà¥à¤›à¤¨à¥â€“ ‘मैले देखेको के हो à¤à¤¨à¥‡ हामà¥à¤°à¤¾ आदिवासी जनजाति दाजà¥à¤à¤¾à¤‡ र नेताहरॠमातृà¤à¤¾à¤·à¤¾, संसà¥à¤•ार, संसà¥à¤•ृतिपà¥à¤°à¤¤à¤¿ गहिरो चिनà¥à¤¤à¤¾ गरà¥à¤›à¤¨à¥ तर चिनà¥à¤¤à¤¨ गरà¥à¤¦à¥ˆà¤¨à¤¨à¥ । चिनà¥à¤¤à¤¾à¤®à¤¾à¤¤à¥à¤° गरà¥à¤¨à¥‡ तर चिनà¥à¤¤à¤¨ नगरà¥à¤¨à¥‡ हामà¥à¤°à¥‹ शैलीले अरà¥à¤•ालाई (बाहà¥à¤¨, कà¥à¤·à¥‡à¤¤à¥à¤°à¥€ जो शासक वरà¥à¤— पनि हà¥à¤¨à¥) गालीमातà¥à¤° गरà¥à¤›à¥Œà¤‚ । आफà¥à¤¨à¥‹ काम गरà¥à¤¦à¥ˆà¤¨à¥Œà¤‚ । फलानाले गरà¥à¤¦à¤¾ यसो à¤à¤¯à¥‹ । ढिसà¥à¤•ानाले गरà¥à¤¦à¤¾ यसो à¤à¤¯à¥‹ । तर, मेरो मातृà¤à¤¾à¤·à¤¾, संसà¥à¤•ृतिको संरकà¥à¤·à¤£, संवदà¥à¤°à¥à¤§à¤¨à¤®à¤¾ यसो गरेठ। यसो गरà¥à¤¦à¤¾ यसलाई बचाउन सकिनà¥à¤› à¤à¤¨à¥à¤¨à¥‡à¤¤à¤°à¥à¤« कहिलà¥à¤¯à¥ˆ सोचà¥à¤¦à¥ˆà¤¨à¥Œà¤‚ ।’
मैले यहीनेर केही पà¥à¤°à¤¸à¤™à¥à¤— जोडà¥à¤¨ चाहेठकि २०४ॠसालको संविधानले दिà¤à¤•ो अधिकार मातृà¤à¤¾à¤·à¤¾ लेखन, पà¥à¤¸à¥à¤¤à¤•, पतà¥à¤°à¤ªà¤¤à¥à¤°à¤¿à¤•ा पà¥à¤°à¤•ाशन सà¥à¤µà¤¤à¤¨à¥à¤¤à¥à¤°à¤¤à¤¾à¤²à¤¾à¤ˆ नेपालका आदिवासी जनजातिले गहन चिनà¥à¤¤à¤¨ गरà¥à¤¨ सके÷सकà¥à¤¯à¥Œà¤‚जसà¥à¤¤à¥‹ लागिरहेको छैन । मातृà¤à¤¾à¤·à¤¾ र मौलिक संसà¥à¤•ृति जातीय पहिचानको मूल कडी हो । नेपालका मातृà¤à¤¾à¤·à¤¾à¤¹à¤°à¥à¤•ो संवदà¥à¤°à¥à¤§à¤¨ अनà¥à¤¤à¤°à¤¿à¤® संविधान, २०६३ ले गरेको वà¥à¤¯à¤µà¤¸à¥à¤¥à¤¾à¤²à¥‡ अठसहज तà¥à¤²à¥à¤¯à¤¾à¤à¤•ो अवसà¥à¤¥à¤¾ पनि छ । तर, राजà¥à¤¯à¤•ो नीतिà¤à¤¨à¥à¤¦à¤¾ पनि तà¥à¤¯à¤¸à¤•ा वागडोर समà¥à¤¹à¤¾à¤²à¥à¤¨à¥‡ पà¥à¤°à¤¾à¤¤à¤¨à¤µà¤¾à¤¦à¥€ सञà¥à¤šà¤¾à¤²à¤•हरॠर अरà¥à¤²à¤¾à¤ˆ गाली गरà¥à¤¨ पाउà¤à¤¦à¤¾ आफूलाई महानॠठानà¥à¤¨à¥‡ आदिवासी जनजाति अगà¥à¤µà¤¾à¤¹à¤°à¥à¤•ो पà¥à¤°à¤µà¥ƒà¤¤à¥à¤¤à¤¿à¤²à¥‡ चाहेजति मातृà¤à¤¾à¤·à¤¾à¤®à¤¾ साहितà¥à¤¯à¤•ो सृजना अनि संरकà¥à¤·à¤£ संवदà¥à¤°à¥à¤§à¤¨à¤•ो पहल हà¥à¤¨à¤¸à¤•ेको छैन ।
मातृà¤à¤¾à¤·à¥€ पतà¥à¤°à¤•ार ः
विशेषगरी २०४ॠको संविधानलाई टेकेर सà¥à¤°à¥ à¤à¤à¤•ो मातृà¤à¤¾à¤·à¤¾ लेखन तथा पà¥à¤°à¤•ाशन यातà¥à¤°à¤¾à¤²à¥‡ जनà¥à¤®à¤¾à¤à¤•ा नयाठपà¥à¤¸à¥à¤¤à¤¾ आज मूलधारे पतà¥à¤°à¤•ारितामा संलगà¥à¤¨ छनà¥Ã·à¤›à¥Œà¤‚ । यसमा पनि दà¥à¤ˆ धारबाट हà¥à¤°à¥à¤•िका छौं । पहिलो मातृà¤à¤¾à¤·à¤¾ बोलà¥à¤¨à¥‡ र लेखà¥à¤¨à¥‡ दà¥à¤µà¥ˆ गरà¥à¤¨à¤¸à¤•à¥à¤¨à¥‡, जसले मातृà¤à¤¾à¤·à¤¾ र संसà¥à¤•ृति, अधिकारका विषय समेटेर पतà¥à¤°à¤ªà¤¤à¥à¤°à¤¿à¤•ा पà¥à¤°à¤•ाशन गरà¥à¤¦à¥ˆ आà¤à¤•ा पनि छनॠ। दोसà¥à¤°à¥‹à¤®à¤¾ मातृà¤à¤¾à¤·à¤¾ बोलà¥à¤¨à¥‡ तर नलेखà¥à¤¨à¥‡ à¤à¤µà¤‚ मातृà¤à¤¾à¤·à¤¾ नबोले पनि आदिवासी जनजाति हà¥à¤¨à¥à¤®à¤¾ गरà¥à¤µ बोध गरà¥à¤¨à¥‡ जसले खस–नेपालीमा अà¤à¤¿à¤µà¥à¤¯à¤•à¥à¤¤ गरà¥à¤¨à¤¸à¤•à¥à¤¨à¥‡ खà¥à¤¬à¥€à¤•ा पतà¥à¤°à¤•ारहरॠआज मूलधारको पतà¥à¤°à¤•ारितामा छौं । यिनै पतà¥à¤°à¤•ारहरà¥à¤•ो साà¤à¤¾ सङà¥à¤—ठन आदिवासी जनजाति पतà¥à¤°à¤•ार सङà¥à¤˜, नेपाल (अनिज) सनॠ२००० मा सà¥à¤¥à¤¾à¤ªà¤¿à¤¤ छ । यस सङà¥à¤—ठनमारà¥à¤«à¤¤à¥ आदिवासी जनजातिका मà¥à¤¦à¥à¤¦à¤¾à¤²à¤¾à¤ˆ अघि बढाउने कामसमेत गरà¥à¤¦à¥ˆ आà¤à¤•ा छनॠ। तर, अनिजले जनजाति पतà¥à¤°à¤•ारहरà¥à¤²à¤¾à¤ˆ सङà¥à¤—ठित गरà¥à¤¨à¥‡à¤¬à¤¾à¤¹à¥‡à¤• मातृà¤à¤¾à¤·à¤¾à¤¹à¤°à¥ र संसà¥à¤•ृतिका निमà¥à¤¤à¤¿ जागरणको काम à¤à¤¨à¥‡ गरेको छैन ।
पछिलà¥à¤²à¥‹ à¤à¤• दशकमा अनिजका अलावा जातीय रà¥à¤ªà¤®à¤¾ पतà¥à¤°à¤•ारहरॠसङà¥à¤—ठित à¤à¤à¤•ो पाइनà¥à¤› । मूलतः मातृà¤à¤¾à¤·à¤¾, संसà¥à¤•ृतिको विषयलाई लिà¤à¤° तथा राजनीतिक अधिकारका निमà¥à¤¤à¤¿ पनि यी सङà¥à¤—ठनहरॠविसà¥à¤¤à¤¾à¤° à¤à¤à¤•ा हà¥à¤¨à¥ । जसमा निमà¥à¤¨ जातीय सङà¥à¤—ठनका पतà¥à¤°à¤•ारहरà¥à¤•ो संसà¥à¤¥à¤¾ रहेका छनॠ– १) तामाङ सञà¥à¤šà¤¾à¤° समूह २) नेवाः पतà¥à¤°à¤•ार सञà¥à¤œà¤¾à¤² ३) लिमà¥à¤¬à¥‚ पतà¥à¤°à¤•ार मञà¥à¤š ४) किरात राई पतà¥à¤°à¤•ार सङà¥à¤˜ ५) मगर आमसञà¥à¤šà¤¾à¤°à¤•रà¥à¤®à¥€ सङà¥à¤˜ ६) गà¥à¤°à¥‚ङ पतà¥à¤°à¤•ार सञà¥à¤œà¤¾à¤² à¥) थारॠपतà¥à¤°à¤•ार सङà¥à¤˜ आदि ।
मातृà¤à¤¾à¤·à¤¾à¤•ा पतà¥à¤°à¤ªà¤¤à¥à¤°à¤¿à¤•ा ः
वरà¥à¤¤à¤®à¤¾à¤¨ पà¥à¤¸à¥à¤¤à¤¾à¤•ा मातृà¤à¤¾à¤·à¥€ यà¥à¤µà¤¾ तथा बालबालिकालाई बोलीचालीदेखि लेखà¥à¤¯ रà¥à¤ªà¤®à¤¾ पà¥à¤°à¤¤à¥à¤¯à¤•à¥à¤· र परोकà¥à¤· सहà¤à¤¾à¤—िता जनाउने उतà¥à¤¸à¥à¤•ता जगाउने पà¥à¤°à¤®à¥à¤– माधà¥à¤¯à¤® à¤à¤¨à¥‡à¤•ो पतà¥à¤°à¤ªà¤¤à¥à¤°à¤¿à¤•ा पà¥à¤°à¤•ाशन गरà¥à¤¨à¥ हो । तà¥à¤¯à¤¸à¤®à¤¾ नेपालका आदिवासी जनजातिहरà¥à¤®à¤§à¥à¤¯à¥‡ पहिलेदेखि नै लेखà¥à¤¯ परमà¥à¤ªà¤°à¤¾ à¤à¤à¤•ा मातृà¤à¤¾à¤·à¤¾à¤¹à¤°à¥à¤®à¤¾ नेपालà¤à¤¾à¤·à¤¾ (नेवाःà¤à¤¾à¤·à¤¾), लिमà¥à¤¬à¥‚, तामाङ पà¥à¤°à¤®à¥à¤– हà¥à¤¨à¥ । तà¥à¤¯à¤¸à¥ˆà¤—री २०४ॠसालपछि लेखà¥à¤¯ रà¥à¤ªà¤®à¤¾ विà¤à¤¿à¤¨à¥à¤¨ मातृà¤à¤¾à¤·à¤¾à¤¹à¤°à¥ अघि बढेको पाइनà¥à¤›à¤¨à¥ । यतिखेर २०५० सालदेखि निरनà¥à¤¤à¤° पà¥à¤°à¤•ाशनमा रहेका मातृà¤à¤¾à¤·à¤¾à¤•ा पतà¥à¤°à¤ªà¤¤à¥à¤°à¤¿à¤•ा खोजà¥à¤¨à¥‡ हो à¤à¤¨à¥‡ à¤à¤•ाधमातà¥à¤° होलानॠ।
राईà¤à¤¾à¤·à¤¾à¤¹à¤°à¥à¤®à¤¾ पà¥à¤°à¤•ाशित पतà¥à¤°à¤¿à¤•ा ः
तà¥à¤¯à¤¸à¤®à¤¾ वामà¥à¤¬à¥à¤²à¥‡Ã·à¤‰à¤®à¥à¤¬à¥à¤²à¥‡ राई à¤à¤¾à¤·à¤¾à¤•ो ‘लिबà¥à¤œà¥â€“à¤à¥à¤®à¥à¤œà¥â€™ तà¥à¤°à¤¿à¤à¤¾à¤·à¥€à¤¯ (वामà¥à¤¬à¥à¤²à¥‡â€“नेपाली–अङà¥à¤—à¥à¤°à¥‡à¤œà¥€) तà¥à¤°à¥ˆà¤®à¤¾à¤¸à¤¿à¤• पतà¥à¤°à¤¿à¤•ा à¤à¤• हो । वामà¥à¤¬à¥à¤²à¥‡ राई à¤à¤¾à¤·à¤¾, साहितà¥à¤¯ र संसà¥à¤•ृति पà¥à¤°à¤§à¤¾à¤¨ यो पतà¥à¤°à¤¿à¤•ा २८ वटा राई à¤à¤¾à¤·à¤¾à¤¹à¤°à¥à¤®à¤§à¥à¤¯à¥‡ à¤à¤•à¥à¤²à¥‹ पतà¥à¤°à¤¿à¤•ा हो यतà¥à¤¤à¤¿à¤•ा लामो समयसमà¥à¤® निरनà¥à¤¤à¤° पà¥à¤°à¤•ाशित छ । पङà¥à¤•à¥à¤¤à¤¿à¤•ार गणेश राईदà¥à¤µà¤¾à¤°à¤¾ समà¥à¤ªà¤¾à¤¦à¤¿à¤¤ यो पतà¥à¤°à¤¿à¤•ा २०६ॠअसोज–पà¥à¤¸à¤¸à¤®à¥à¤®à¤®à¤¾ ४३ वटा अङà¥à¤• पà¥à¤°à¤•ाशित छ । तà¥à¤¯à¤¸à¥ˆà¤—री २०६० सालबाट बानà¥à¤¤à¤¾à¤µà¤¾ राई à¤à¤¾à¤·à¤¾à¤®à¤¾ पà¥à¤°à¤•ाशित ‘बà¥à¤™à¤µà¤¾à¤–ा’ मासिक पतà¥à¤°à¤¿à¤•ा नियमित र निरनà¥à¤¤à¤° पà¥à¤°à¤•ाशित छ । पदम राईदà¥à¤µà¤¾à¤°à¤¾ समà¥à¤ªà¤¾à¤¦à¤¿à¤¤ पतà¥à¤°à¤¿à¤•ा २०६ॠमाघसमà¥à¤®à¤®à¤¾ à¥à¥§ अङà¥à¤• पà¥à¤°à¤•ाशित छ । तà¥à¤¯à¤¸à¥ˆà¤—री कोयॠराई à¤à¤¾à¤·à¤¾à¤®à¤¾ ‘सोदेल’, थà¥à¤²à¥à¤™ राई à¤à¤¾à¤·à¤¾à¤®à¤¾ ‘दोदिखाम’, बाहिङ राई à¤à¤¾à¤·à¤¾à¤®à¤¾ ‘बाहिङ आवाज’ २०६ॠर ‘चासीवा’ (पà¥à¤°à¤•ाशोनà¥à¤®à¥à¤–) छनॠ। तà¥à¤¯à¤¸à¥ˆà¤—री चामà¥à¤²à¤¿à¤™ à¤à¤¾à¤·à¤¾à¤•ो ‘चामà¥à¤²à¤¿à¤™â€™, खालिङ à¤à¤¾à¤·à¤¾à¤•ो ‘खमà¥à¤®à¥‡à¤¸à¤™â€™, पà¥à¤®à¤¾ à¤à¤¾à¤·à¤¾à¤•ो ‘बà¥à¤™à¥à¤µà¤¾à¤«à¥‹à¤ªâ€™ अरà¥à¤§à¤µà¤¾à¤°à¥à¤·à¤¿à¤• रहेका छनॠ। यसैगरी किरात राई यायोकà¥à¤–ादà¥à¤µà¤¾à¤°à¤¾ पà¥à¤°à¤•ाशित ‘निपà¥à¤¸à¥à¤™â€™ ३३ अङà¥à¤• पà¥à¤°à¤•ाशित छ । यी पतà¥à¤°à¤ªà¤¤à¥à¤°à¤¿à¤•ाहरà¥à¤²à¥‡ आ–आफà¥à¤¨à¥‹ à¤à¤¾à¤·à¤¾, संसà¥à¤•ृति, समसामयिकता र साहितà¥à¤¯à¤¿à¤• पतà¥à¤°à¤•ारितालाईसमेत महŒवपूरà¥à¤£ ढङà¥à¤—ले उजागर गरेको पाइनà¥à¤› ।
अनà¥à¤¯ à¤à¤¾à¤·à¤¾à¤®à¤¾ पà¥à¤°à¤•ाशित पतà¥à¤°à¤ªà¤¤à¥à¤°à¤¿à¤•ा ः
तामाङ à¤à¤¾à¤·à¤¾à¤•ा ‘छारगोङà¥à¤®à¤¾â€™ मासिक पतà¥à¤°à¤¿à¤•ा विगत à¤à¤•दशकदेखि पà¥à¤°à¤•ाशित छ । उकà¥à¤¤ पतà¥à¤°à¤¿à¤•ाका समà¥à¤ªà¤¾à¤¦à¤• पà¥à¤°à¤¤à¤¿à¤• तामाङका अनà¥à¤¸à¤¾à¤° तामाङ मातृà¤à¤¾à¤·à¤¾, साहितà¥à¤¯ र पतà¥à¤°à¤•ारिता करिब à¤à¤•सय पतà¥à¤°à¤¿à¤•ा छनॠतर बीचैमा बनà¥à¤¦ à¤à¤à¤•ा छनॠ। निरनà¥à¤¤à¤° पà¥à¤°à¤•ाशनमा रहेका ‘छारगोङà¥à¤®à¤¾, तामाङ डाजाङ, तामाङ सरोकार, पà¥à¤°à¤¾à¤™à¥à¤¬à¥‹à¤²à¤¾ नà¥à¤¹à¤¾à¤¨â€™ लगायत छनॠ।
मगर à¤à¤¾à¤·à¤¾à¤®à¤¾ करिब तीनदरà¥à¤œà¤¨ पतà¥à¤°à¤ªà¤¤à¥à¤°à¤¿à¤•ा पà¥à¤°à¤•ाशन à¤à¤à¤•ो पाइनà¥à¤› à¤à¤¨à¥‡ निरनà¥à¤¤à¤° पà¥à¤°à¤•ाशनमा à¤à¤•ाधमातà¥à¤° रहेका छनॠ। गà¥à¤°à¥‚ङ संसà¥à¤•ृतिमा ‘रोधी’ रहेको छ । गोरखापतà¥à¤°à¤®à¤¾ तमॠ(गà¥à¤°à¥‚ङ) à¤à¤¾à¤·à¤¾à¤•ो पृषà¥à¤ सहसंयोजक रविन तमूका अनà¥à¤¸à¤¾à¤° करिब à¤à¤• दरà¥à¤œà¤¨ जति पतà¥à¤°à¤¿à¤•ा पà¥à¤°à¤•ाशनमा छनॠ।
सबैà¤à¤¨à¥à¤¦à¤¾ बढी नेपालà¤à¤¾à¤·à¤¾ (नेवाःà¤à¤¾à¤·à¤¾) मा पतà¥à¤°à¤ªà¤¤à¥à¤°à¤¿à¤•ा पà¥à¤°à¤•ाशन हà¥à¤à¤¦à¥ˆà¤†à¤à¤•ा छनॠ। राजधानीको तीनै जिलà¥à¤²à¤¾ र उपतà¥à¤¯à¤•ाबाहिरबाट समेत पà¥à¤°à¤•ाशित छनॠ। यसैगरी लिमà¥à¤¬à¥‚ à¤à¤¾à¤·à¤¾à¤®à¤¾ दरà¥à¤œà¤¨à¥Œà¤‚ पतà¥à¤°à¤ªà¤¤à¥à¤°à¤¿à¤•ा पà¥à¤°à¤•ाशन र मातृà¤à¤¾à¤·à¤¾ विकासोनà¥à¤®à¥à¤– रहेको नेपाल पà¥à¤°à¤œà¥à¤žà¤¾ पà¥à¤°à¤¤à¤¿à¤·à¥à¤ ानका पà¥à¤°à¤¾à¤œà¥à¤ž सदसà¥à¤¯ अमर तà¥à¤®à¥à¤¯à¤¾à¤¹à¤¾à¤™ बताउà¤à¤›à¤¨à¥ । शेरà¥à¤ªà¤¾ à¤à¤¾à¤·à¤¾à¤®à¤¾ निरनà¥à¤¤à¤° à¤à¤•ाध पतà¥à¤°à¤ªà¤¤à¥à¤°à¤¿à¤•ा पà¥à¤°à¤•ाशनमा रहेको यà¥à¤µà¤¾ à¤à¤¾à¤·à¤¾à¤¶à¤¾à¤¸à¥à¤¤à¥à¤°à¥€ गेलॠशेरà¥à¤ªà¤¾à¤²à¥‡ बताउà¤à¤›à¤¨à¥ । यà¥à¤µà¤¾ लेखक शतà¥à¤°à¥à¤˜à¤¨ चौधरीका अनà¥à¤¸à¤¾à¤° थारॠà¤à¤¾à¤·à¤¾à¤®à¤¾ हमर पहà¥à¤°, बिहानीलगायत à¤à¤•दरà¥à¤œà¤¨à¤à¤¨à¥à¤¦à¤¾ बढी पतà¥à¤°à¤ªà¤¤à¥à¤°à¤¿à¤•ा पà¥à¤°à¤•ाशनमा छनॠ।
गोरखापतà¥à¤° दैनिकले २०६४ असोजबाट ‘नयाठनेपाल’ सà¥à¤¤à¤®à¥à¤ राखेर ‘समावेशीकरणको दिशामा à¤à¤‰à¤Ÿà¤¾ फडà¥à¤•ो ः गोरखापतà¥à¤°à¤¦à¥à¤µà¤¾à¤°à¤¾ पà¥à¤°à¤•ाशित मातृà¤à¤¾à¤·à¤¾ पृषà¥à¤ ’ विà¤à¤¿à¤¨à¥à¤¨ ३२ वटा à¤à¤¾à¤·à¤¾à¤•ा सामगà¥à¤°à¥€à¤²à¤¾à¤ˆ ठाउठदिदैआà¤à¤•ो छ । तर, २८ à¤à¤¨à¥à¤¦à¤¾ बढी राई à¤à¤¾à¤·à¤¾à¤²à¤¾à¤ˆ à¤à¤‰à¤Ÿà¥ˆ à¤à¤¾à¤·à¤¾à¤…नà¥à¤¤à¤°à¥à¤—त राखिनà¥à¤²à¥‡ अनà¥à¤¯à¤¾à¤¯ जनाउà¤à¤› ।
यसैगरी आदिवासी जनजाति उतà¥à¤¥à¤¾à¤¨ राषà¥à¤Ÿà¥à¤°à¤¿à¤¯ पà¥à¤°à¤¤à¤¿à¤·à¥à¤ ानले केही हदसमà¥à¤® जनजातिका à¤à¤¾à¤·à¤¾à¤¹à¤°à¥à¤•ो अà¤à¤¿à¤²à¥‡à¤–िकरण गरेको छ । नेपाल सरकारको à¤à¤¾à¤·à¤¾ नीति कमजोर नीतिले गरà¥à¤¦à¤¾ मà¥à¤²à¥à¤•का १ सय ४४ à¤à¤¨à¥à¤¦à¤¾ बढी à¤à¤¾à¤·à¤¾à¤¹à¤°à¥ संरकà¥à¤·à¤£ र संवदà¥à¤°à¥à¤§à¤¨ हà¥à¤¨ सकेको छैन । विजà¥à¤ž, à¤à¤¾à¤·à¤¾à¤¶à¤¾à¤¸à¥à¤¤à¥à¤°à¥€à¤¹à¤°à¥à¤²à¥‡ छà¥à¤Ÿà¥à¤Ÿà¥ˆ à¤à¤¾à¤·à¤¾ नीति आवशà¥à¤¯à¤• छ à¤à¤¨à¥à¤¦à¥ˆ आà¤à¤•ा छनॠ। तà¥à¤¯à¤¸à¤•ो सà¥à¤¨à¥à¤µà¤¾à¤ˆ हà¥à¤¨à¤¸à¤•ेको छैन । अब बनà¥à¤¨à¥‡ सङà¥à¤˜à¥€à¤¯ लोकतानà¥à¤¤à¥à¤°à¤¿à¤• गणतनà¥à¤¤à¥à¤°à¤•ो संविधानले यसतरà¥à¤« समà¥à¤¬à¥‹à¤§à¤¨ गरà¥à¤¨à¥ जरà¥à¤°à¥€ छ । सङà¥à¤˜à¥€à¤¯ राजà¥à¤¯ वà¥à¤¯à¤µà¤¸à¥à¤¥à¤¾à¤®à¤¾ सà¥à¤¥à¤¾à¤¨à¥€à¤¯ मातृà¤à¤¾à¤·à¤¾à¤¹à¤°à¥à¤•ो सà¥à¤¥à¤¾à¤¨ के हà¥à¤¨à¥‡ र साà¤à¤¾ समà¥à¤ªà¤°à¥à¤•को à¤à¤¾à¤·à¤¾ खस–नेपाली, माउà¤à¤¾à¤·à¤¾ संसà¥à¤•ृत र अनà¥à¤¤à¤°à¥à¤°à¤¾à¤·à¥à¤Ÿà¥à¤°à¤¿à¤¯ à¤à¤¾à¤·à¤¾ अङà¥à¤—à¥à¤°à¥‡à¤œà¥€ à¤à¤¾à¤·à¤¾à¤²à¤¾à¤ˆ हामीले कसरी सहज ढङगले आरà¥à¤œà¤¨ गरà¥à¤¨à¥‡ à¤à¤¨à¥à¤¨à¥‡ सà¥à¤ªà¤·à¥à¤Ÿ हà¥à¤¨ जरà¥à¤°à¥€ छ ।
सनà¥à¤°à¥à¤¦à¤ सामगà¥à¤°à¥€ ः
१. छापामा जनजाति, २०५८, सं.पà¥à¤°à¤¤à¥à¤¯à¥‚ष वनà¥à¤¤ र साथीहरà¥, à¤à¤•ता बà¥à¤•à¥à¤¸, काठमाडौं ।
२. नà¥à¤¯à¥‚जिलायनà¥à¤¡à¤®à¤¾ पहिलो नेपाली, सतà¥à¤¯à¤®à¥‹à¤¹à¤¨ जोशी, लोकेशà¥à¤µà¤° पà¥à¤°à¤•ाशन, ललितपà¥à¤° २०४९ ।
३. आदिवासी जनजाति, जरà¥à¤¨à¤², अङà¥à¤• ३, मङà¥à¤¸à¤¿à¤° २०६à¥, आदिवासी जनजाति उतà¥à¤¥à¤¾à¤¨ राषà¥à¤Ÿà¥à¤°à¤¿à¤¯ पà¥à¤°à¤¤à¤¿à¤·à¥à¤ ान, काठमाडौं, नेपाल ।
चबषà¥à¤¨à¤¬à¤²à¤à¤•ज२नmबषà¥à¥¤à¤¿à¤…यm
पà¥à¤¬à¤¤à¤œmबलमग, लà¥à¤à¤‰à¤¬ ि
(लेखक गणेश राई कानà¥à¤¤à¤¿à¤ªà¥à¤° दैनिक समà¥à¤¬à¤¦à¥à¤§ पतà¥à¤°à¤•ार, नेपाल साहितà¥à¤¯à¤¿à¤• पतà¥à¤°à¤•ार सङà¥à¤˜à¤•ा केनà¥à¤¦à¥à¤°à¥€à¤¯ सदसà¥à¤¯, कौशिकी दà¥à¤µà¥ˆà¤®à¤¾à¤¸à¤¿à¤•का समà¥à¤ªà¤¾à¤¦à¤• तथा लिबà¥à¤œà¥à¤à¥à¤®à¥à¤œà¥ तà¥à¤°à¤¿à¤à¤¾à¤·à¥€à¤¯ तà¥à¤°à¥ˆà¤®à¤¾à¤¸à¤¿à¤•का समà¥à¤ªà¤¾à¤¦à¤• हà¥à¤¨à¥ ।)