वरà¥à¤£ विनà¥à¤¯à¤¾à¤¸ समà¥à¤¬à¤¨à¥à¤§à¥€ नयाठसà¥à¤¥à¤¾à¤ªà¤¨à¤¾
सà¥à¤°à¥‹à¤¤: नयाठपतà¥à¤°à¤¿à¤•ा
-पà¥à¤°à¤¾.डा. बदà¥à¤°à¥€ विशाल à¤à¤Ÿà¥à¤Ÿà¤°à¤¾à¤ˆ
लेखà¥à¤¯ नेपाली à¤à¤¾à¤·à¤¾à¤²à¤¾à¤ˆ सरल र वैजà¥à¤žà¤¾à¤¨à¤¿à¤• ढङà¥à¤—ले वà¥à¤¯à¤µà¤¸à¥à¤¥à¤¿à¤¤ गरà¥à¤¨ वरà¥à¤£ विनà¥à¤¯à¤¾à¤¸à¤•ा कà¥à¤·à¥‡à¤¤à¥à¤°à¤®à¤¾ विगतदेखि वरà¥à¤¤à¤®à¤¾à¤¨à¤¸à¤®à¥à¤® धेरै पटक सà¥à¤§à¤¾à¤°à¤•ा पà¥à¤°à¤¯à¤¾à¤¸à¤¹à¤°à¥‚ à¤à¤à¤•ा छनॠ। à¤à¤°à¤–रै नेपाली वरà¥à¤£ विनà¥à¤¯à¤¾à¤¸à¤®à¤¾ सà¥à¤§à¤¾à¤° गरिà¤à¤•ो छ । सà¥à¤§à¤¾à¤°à¤•ा नयाठसà¥à¤¥à¤¾à¤ªà¤¨à¤¾à¤¬à¤¾à¤°à¥‡ यहाठसामानà¥à¤¯ चरà¥à¤šà¤¾ गरिà¤à¤•ो छ ।
नेपाली वरà¥à¤£ विनà¥à¤¯à¤¾à¤¸à¤•ा नयाठसà¥à¤¥à¤¾à¤ªà¤¨à¤¾
नेपाली वरà¥à¤£ विनà¥à¤¯à¤¾à¤¸ समà¥à¤¬à¤¨à¥à¤§à¥€ नयाठसà¥à¤¥à¤¾à¤ªà¤¨à¤¾à¤¹à¤°à¥‚ दà¥à¤ˆ वरà¥à¤—मा विà¤à¤¾à¤œà¤¿à¤¤ छनॠ:
क. ततà¥à¤¸à¤® शबà¥à¤¦à¤•ो वरà¥à¤£ विनà¥à¤¯à¤¾à¤¸
ख. तदà¥à¤à¤µ र आगनà¥à¤¤à¥à¤• शबà¥à¤¦à¤•ो वरà¥à¤£ विनà¥à¤¯à¤¾à¤¸
ततà¥à¤¸à¤® शबà¥à¤¦à¤•ो वरà¥à¤£ विनà¥à¤¯à¤¾à¤¸à¤¬à¤¾à¤°à¥‡
नेपाली à¤à¤¾à¤·à¤¾à¤®à¤¾ पà¥à¤°à¤¯à¥‹à¤— हà¥à¤¨à¥‡ संसà¥à¤•ृत ततà¥à¤¸à¤® शबà¥à¤¦ संसà¥à¤•ृतकै नियम अनà¥à¤¸à¤¾à¤° लेखिनà¥à¤›à¤¨à¥ । तà¥à¤¯à¤¸à¥ˆà¤²à¥‡ तिनको बारेमा चरà¥à¤šà¤¾ आवशà¥à¤¯à¤• छैन । शबà¥à¤¦à¤•ोश नै शबà¥à¤¦à¤¸à¥à¤°à¥‹à¤¤ र सूचनाको वरà¥à¤£ विनà¥à¤¯à¤¾à¤¸ समà¥à¤¬à¤¨à¥à¤§à¥€ आधिकारिक गà¥à¤°à¤¨à¥à¤¥ हो ।
तदà¥à¤à¤µ र आगनà¥à¤¤à¥à¤• शबà¥à¤¦à¤•ो वरà¥à¤£ विनà¥à¤¯à¤¾à¤¸à¤¬à¤¾à¤°à¥‡
संसà¥à¤•ृत, पà¥à¤°à¤¾à¤•ृत हà¥à¤à¤¦à¥ˆ नेपालीमा आà¤à¤•ा संसà¥à¤•ृतेतर शबà¥à¤¦, आगनà¥à¤¤à¥à¤• शबà¥à¤¦ र नेपाली पà¥à¤°à¤•ृतिका अनà¥à¤•रण मूल शबà¥à¤¦à¤¹à¤°à¥‚ तदà¥à¤à¤µ र आगनà¥à¤¤à¥à¤• शबà¥à¤¦à¤•ो वरà¥à¤£ विनà¥à¤¯à¤¾à¤¸ नियमानà¥à¤¸à¤¾à¤° लेखिनà¥à¤›à¤¨à¥ । नेपाली पà¥à¤°à¤•ृतिका वà¥à¤¯à¥à¤¤à¥à¤ªà¤¨à¥à¤¨ शबà¥à¤¦ पनि यसमा नै परà¥à¤¦à¤›à¤¨à¥ । नेपाली उचà¥à¤šà¤¾à¤°à¥à¤¯ वरà¥à¤£à¤•ो पà¥à¤°à¤¯à¥‹à¤— यस अनà¥à¤¤à¤°à¥à¤—त परà¥à¤¨à¥‡ à¤à¤à¤•ाले यस नियमलाई नेपाली वरà¥à¤£ विनà¥à¤¯à¤¾à¤¸ नियम पनि à¤à¤¨à¥à¤¨à¥‡ गरिनà¥à¤› । तदà¥à¤à¤µ नेपाली वरà¥à¤£ विनà¥à¤¯à¤¾à¤¸ नियम निमà¥à¤¨à¤¾à¤¨à¥à¤¸à¤¾à¤° छनॠ:
क. नेपाली à¤à¤¾à¤·à¤¾à¤®à¤¾ पà¥à¤°à¤šà¤²à¤¿à¤¤ तदà¥à¤à¤µ, आगनà¥à¤¤à¥à¤• र अनà¥à¤•रण मूल शबà¥à¤¦à¤•ा सà¥à¤°à¥ र माà¤à¤•ा इकार र उकार हà¥à¤°à¤¸à¥à¤µ हà¥à¤¨à¥à¤›à¤¨à¥ ।
ख. नेपाली à¤à¤¾à¤·à¤¾à¤®à¤¾ पà¥à¤°à¤šà¤²à¤¿à¤¤ सबै तदà¥à¤à¤µ, आगनà¥à¤¤à¥à¤• र अनà¥à¤•रण मूल शबà¥à¤¦à¤®à¤¾ आउने स दनà¥à¤¤à¥à¤¯ (स) मातà¥à¤° हà¥à¤¨à¥à¤› ।
ग. नेपाली तदà¥à¤à¤µ, आगनà¥à¤¤à¥à¤• र अनà¥à¤•रण मूल शबà¥à¤¦à¤®à¤¾ उचà¥à¤šà¤¾à¤°à¤£ अनà¥à¤¸à¤¾à¤° ब, व, य, à¤, ङ, न, म को पà¥à¤°à¤¯à¥‹à¤— हà¥à¤¨à¥à¤› ।
घ. नेपाली तदà¥à¤à¤µ, आगनà¥à¤¤à¥à¤• र अनà¥à¤•रण मूल शबà¥à¤¦à¤®à¤¾ ई, ऊ, ऋ, ञ, ण, कà¥à¤·, जà¥à¤ž वरà¥à¤£à¤•ो पà¥à¤°à¤¯à¥‹à¤— हà¥à¤à¤¦à¥ˆà¤¨ ।
मिशà¥à¤°à¤¿à¤¤
नियम
केही तदà¥à¤à¤µ र आगनà¥à¤¤à¥à¤• शबà¥à¤¦à¤•ा माà¤à¤®à¤¾ र अनà¥à¤¤à¥à¤¯à¤®à¤¾ हà¥à¤°à¤¸à¥à¤µ र दीरà¥à¤˜ हà¥à¤¨à¥‡ à¤à¤à¤•ाले तà¥à¤¯à¤¸à¥à¤¤à¤¾ शबà¥à¤¦à¤²à¤¾à¤ˆ मिशà¥à¤°à¤¤à¤¿ नियम अनà¥à¤¸à¤¾à¤° राखिà¤à¤•ो हो ।
अ. अनà¥à¤¤à¥à¤¯à¤®à¤¾ हà¥à¤°à¤¸à¥à¤µ इ, उ (ि, à¥) हà¥à¤¨à¥‡ नियमः सजीव नाम (दाइ, जेठाजà¥, आदि), निरà¥à¤œà¥€à¤µ उकारानà¥à¤¤ (गाउà¤, आलॠआदि), सरà¥à¤µà¤¨à¤¾à¤®à¤¬à¤¾à¤Ÿ बनेका ति अनà¥à¤¤à¥à¤¯à¤®à¤¾ हà¥à¤¨à¥‡ विशेषण (कति, यति आदि) इकारानà¥à¤¤ र तथा उकारानà¥à¤¤ अवà¥à¤¯à¤¯ (अनि, माथि, बरॠआदि), सà¥à¤¥à¤¾à¤¨à¤µà¤¾à¤šà¥€ उकारानà¥à¤¤ शबà¥à¤¦ (सोलà¥à¤–à¥à¤®à¥à¤¬à¥, बालाजॠआदि) र आउ, आइ, याइ, आइà¤, नà¥, आलà¥, à¤à¤²à¥, आरà¥, उ पà¥à¤°à¤¤à¥à¤¯à¤¯ लागेर बनेका शबà¥à¤¦ हà¥à¤°à¤¸à¥à¤µà¤¾à¤¨à¥à¤¤ हà¥à¤¨à¥à¤›à¤¨à¥ ।
आ. अगाडि दीरà¥à¤˜ हà¥à¤¨à¥‡ नियम à¤à¤•ाकà¥à¤·à¤°à¥€ सरà¥à¤µà¤¨à¤¾à¤®à¤ƒ (यी, ती, ऊ) ।
इ. अनà¥à¤¤à¥à¤¯à¤®à¤¾ दीरà¥à¤˜ हà¥à¤¨à¥‡ नियम सà¥à¤¤à¥à¤°à¥€à¤²à¤¿à¤™à¥à¤—ी नाम, विशेषण र कà¥à¤°à¤¿à¤¯à¤¾à¤ƒ नाम (छोरी, बहिनी, फà¥à¤ªà¥‚ आदि) विशेषण (काली, लाटी आदि), कà¥à¤°à¤¿à¤¯à¤¾ (गई, पढà¥à¤¥à¥€, जाली, आदि), केही पà¥à¤²à¤¿à¤™à¥à¤—ी नाम (समà¥à¤§à¥€, खसी आदि), दà¥à¤µà¥ˆ लिङà¥à¤—मा पà¥à¤°à¤¯à¥‹à¤— हà¥à¤¨à¥‡ नाम (हातà¥à¤¤à¥€, गोही आदि), थर, पेसा, जाति (थरः राई, थारू आदि, पेसाः हली, तेली आदि, जातिः नेपाली, बङà¥à¤—ाली आदि), सà¥à¤¥à¤¾à¤¨à¤µà¤¾à¤šà¥€ इकारानà¥à¤¤ शबà¥à¤¦ (डोटी, मà¥à¤¯à¤¾à¤—à¥à¤¦à¥€ आदि), निरà¥à¤œà¥€à¤µ जनाउने इकारानà¥à¤¤ शबà¥à¤¦ (पानी, ओखती आदि), इकारानà¥à¤¤ आगनà¥à¤¤à¥à¤• शबà¥à¤¦ (डिगà¥à¤°à¥€, टà¥à¤¯à¤¾à¤™à¥à¤•ी आदि), आदरारà¥à¤¥à¥€ जी, जà¥à¤¯à¥‚ जोडिà¤à¤•ा शबà¥à¤¦ (साहà¥à¤œà¥€, सचिवजà¥à¤¯à¥‚ आदि), अनेकाकà¥à¤·à¤°à¥€ सरà¥à¤µà¤¨à¤¾à¤® (उनी, आफू आदि) इकारानà¥à¤¤ विशेषण (अलà¥à¤›à¥€, सिलà¥à¤²à¥€ आदि), इकारानà¥à¤¤ सङà¥à¤–à¥à¤¯à¤¾ वाचक शबà¥à¤¦ -दà¥à¤ˆ, सतà¥à¤¤à¤°à¥€ आदि), पूरà¥à¤µà¤•ालिक कृदनà¥à¤¤ (देखी, पढी आदि), आजà¥à¤žà¤¾à¤°à¥à¤¥à¤• तथा इचà¥à¤›à¤¾à¤°à¥à¤¥à¤•, इकारानà¥à¤¤, उकारानà¥à¤¤ कà¥à¤°à¤¿à¤¯à¤¾ (पकà¥à¤°à¥€, हेरूठआदि) र निमà¥à¤¨à¤²à¤¿à¤–ित इकारानà¥à¤¤ पà¥à¤°à¤¤à¥à¤¯à¤¯à¤•ो योगबाट बनà¥à¤¨à¥‡ शबà¥à¤¦à¤¹à¤°à¥‚ (अरी, आनी, आउनी, ती, आउरी, आरी, आडी, औरी, à¤à¤²à¥€, आली, औली, यौली, तरी आदि) ।
कà¥à¤·à¤¤à¤¿à¤ªà¥‚रà¥à¤¤à¤¿ दीरà¥à¤˜à¥€à¤à¤µà¤¨ बारे
संसà¥à¤•ृत, पà¥à¤°à¤¾à¤•ृत हà¥à¤à¤¦à¥ˆ नेपालीमा पà¥à¤°à¤šà¤²à¤¿à¤¤ केही शबà¥à¤¦ नेपालीमा दीरà¥à¤˜ लेखà¥à¤¨à¥‡ पà¥à¤°à¤šà¤²à¤¨à¤²à¤¾à¤ˆ कà¥à¤·à¤¤à¤¿à¤ªà¥‚रà¥à¤¤à¤¿ दीरà¥à¤˜à¥€à¤à¤µà¤¨ à¤à¤¨à¤¿à¤¨à¥à¤› । संसà¥à¤•ृतबाट पà¥à¤°à¤¾à¤•ृत हà¥à¤à¤¦à¥ˆ नेपाली शबà¥à¤¦ à¤à¤£à¥à¤¡à¤¾à¤°à¤®à¤¾ पà¥à¤°à¤µà¥‡à¤¶ गरेकाले ती शबà¥à¤¦ तदà¥à¤à¤µ नै हà¥à¤¨à¥ । नेपालीमा तदà¥à¤à¤µ शबà¥à¤¦ हà¥à¤°à¤¸à¥à¤µ लेखà¥à¤¨à¥‡ पà¥à¤°à¤šà¤²à¤¨ बसि सकेको परिपà¥à¤°à¥‡à¤•à¥à¤·à¥à¤¯à¤®à¤¾ तिनै तदà¥à¤à¤µ शबà¥à¤¦à¤²à¤¾à¤ˆ दीरà¥à¤˜ मातà¥à¤°à¤¾à¤®à¤¾ लेखà¥à¤¦à¤¾ अपवाद नियमको शरण परà¥à¤¨à¥ परà¥à¤¨à¥‡ हà¥à¤¨à¥à¤› । अपवादको नà¥à¤¯à¥‚नीकरणको सटà¥à¤Ÿà¤¾ अपवादको संरकà¥à¤·à¤£ वाञà¥à¤›à¤¨à¥€à¤¯ हà¥à¤à¤¦à¥ˆà¤¨ । अरà¥à¤•ातिर यसà¥à¤¤à¤¾ शबà¥à¤¦à¤²à¤¾à¤ˆ हà¥à¤°à¤¸à¥à¤µà¤®à¤¾ पनि लेखà¥à¤¨ सकिने विचार आà¤à¤•ो र यसले अपवादको नà¥à¤¯à¥‚नीकरण गरà¥à¤¨ सहयोग पà¥à¤—à¥à¤¨à¥‡ à¤à¤à¤•ाले हà¥à¤°à¤¸à¥à¤µ लेखà¥à¤¨à¥‡à¤¤à¤°à¥à¤« शिकà¥à¤·à¤£ कारà¥à¤¯à¤²à¤¾à¤ˆ पà¥à¤°à¤µà¥ƒà¤¤à¥à¤¤ गराउनॠउपयà¥à¤•à¥à¤¤ हà¥à¤¨à¥à¤› । कà¥à¤·à¤¤à¤¿à¤ªà¥‚रà¥à¤¤à¤¿ दीरà¥à¤˜à¥€à¤à¤µà¤¨à¤®à¤¾ पनि नपरेका तर कथित शिषà¥à¤Ÿ परमà¥à¤ªà¤°à¤¾à¤•ा नामबाट दीरà¥à¤˜ लेखिà¤à¤¦à¥ˆ गरेका नीलो, कीलो, जीउ, बीउ, धूलो, धूवाà¤, पीर, जीरा, आदि शबà¥à¤¦à¤²à¤¾à¤ˆ सहज रूपमा तदà¥à¤à¤µ नेपाली मानी कà¥à¤°à¤®à¤¶à¤ƒ निलो, किलो, जिउ, बिउ, धà¥à¤²à¥‹, धà¥à¤µà¤¾à¤, पिर, जिरा हà¥à¤°à¤¸à¥à¤µ लेखिनà¥à¤› ।
सङà¥à¤–à¥à¤¯à¤¾ वाचक शबà¥à¤¦ र ततà¥à¤¸à¤® आधार ततà¥à¤¤à¥à¤µà¤®à¤¾ नेपाली पà¥à¤°à¤¤à¥à¤¯à¤¯ जोडिà¤à¤° निरà¥à¤®à¤¿à¤¤ शबà¥à¤¦à¤¬à¤¾à¤°à¥‡
सङà¥à¤–à¥à¤¯à¤¾ वाचक शबà¥à¤¦ र ततà¥à¤¸à¤® आधार ततà¥à¤¤à¥à¤µà¤®à¤¾ नेपााली कृतॠतथा तदà¥à¤§à¤¿à¤¤ पà¥à¤°à¤¤à¥à¤¯à¤¯ जोडिई बनेका कतिपय शबà¥à¤¦ आधार ततà¥à¤¤à¥à¤µà¤¾à¤¨à¥à¤¸à¤¾à¤°à¥€ वरà¥à¤£ विनà¥à¤¯à¤¾à¤¸à¤®à¤¾ लेखà¥à¤¨à¥‡ गरेको पाइनà¥à¤› , जसà¥à¤¤à¥ˆà¤ƒ बीसौà¤, सचà¥à¤šà¤¾à¤²à¥€à¤¸à¥Œà¤ आदि । यी शबà¥à¤¦à¤•ो मधà¥à¤¯à¤µà¤°à¥à¤¤à¥€ इकार दीरà¥à¤˜ लेखिनॠर दरà¥à¤¶à¤¾à¤‰à¤¨à¥, दशैà¤, पणà¥à¤¡à¤¿à¤¤à¥à¤¯à¤¾à¤‡à¤, दà¥à¤·à¥à¤Ÿà¥à¤¯à¤¾à¤‡à¤, शूरो जसà¥à¤¤à¤¾ शबà¥à¤¦à¤¹à¤°à¥‚ ततà¥à¤¸à¤®à¤•ै नियममा लेखिनॠउपयà¥à¤•à¥à¤¤ होइन । तिनलाई तदà¥à¤à¤µ वरà¥à¤£ विनà¥à¤¯à¤¾à¤¸à¤•ो नियम अनà¥à¤¸à¤¾à¤° नै बिसौà¤, सचà¥à¤šà¤¾à¤²à¤¿à¤¸à¥Œà¤, दरà¥à¤¸à¤¾à¤‰à¤¨à¥, दसौà¤, पनà¥à¤¡à¤¿à¤¤à¥à¤¯à¤¾à¤‡à¤, दà¥à¤¸à¥à¤Ÿà¥à¤¯à¤¾à¤‡à¤, सà¥à¤°à¥‹ लेखिनà¥à¤› ।
पदयोग र पदवियोगबारे
देवनागरी लिपिमा वरà¥à¤£ र वाकà¥à¤¯à¤•ा पदहरूमा डिको दिà¤à¤° लेखà¥à¤¨à¥‡ चलन छ । सोही लिपि पà¥à¤°à¤¯à¥‹à¤— गरेकाले नेपाली वरà¥à¤£ र वाकà¥à¤¯à¤®à¤¾ पà¥à¤°à¤¯à¥à¤•à¥à¤¤ पदमा पनि डिको दिने पà¥à¤°à¤šà¤²à¤¨ आà¤à¤•ो हो । वाकà¥à¤¯à¤®à¤¾ पà¥à¤°à¤¯à¥à¤•à¥à¤¤ कति र कसà¥à¤¤à¤¾ शबà¥à¤¦ à¤à¤‰à¤Ÿà¥ˆ डिकोमा लेखà¥à¤¨à¥‡ र कसà¥à¤¤à¤¾ चाहिठछà¥à¤Ÿà¥à¤Ÿà¥à¤¯à¤¾à¤‰à¤¨à¥‡ à¤à¤¨à¥à¤¨à¥‡ दà¥à¤µà¤¿à¤µà¤¿à¤§à¤¾ लेखà¥à¤¯ नेपालीमा बढेको र यसबाट अनेकरूपता तथा अनà¥à¤¯à¥‹à¤² थपिà¤à¤•ो छ । समास गरेका शबà¥à¤¦à¤¬à¤¾à¤Ÿ पदयोगको जटिलता बढी थपिà¤à¤•ो छ । धेरै शबà¥à¤¦à¤²à¤¾à¤ˆ à¤à¤‰à¤Ÿà¥ˆ बनाउने पà¥à¤°à¤•à¥à¤°à¤¿à¤¯à¤¾ समास हो । समास गरेर à¤à¤‰à¤Ÿà¥ˆ शबà¥à¤¦ बनाउà¤à¤¦à¤¾ ती शबà¥à¤¦ जोडेर लेखà¥à¤¨à¥ परà¥à¤› à¤à¤¨à¥à¤¨à¥‡ पà¥à¤°à¤šà¤²à¤¨à¤²à¥‡ पनि अनà¥à¤¯à¥‹à¤² बढेको छ । समास र डिको à¤à¤‰à¤Ÿà¥ˆ कà¥à¤°à¤¾ होइन । नेपाल सरकार, मौरी पालन वà¥à¤¯à¤µà¤¸à¤¾à¤¯, शà¥à¤°à¤® शिविर आदि समसà¥à¤¤ शबà¥à¤¦ नै हà¥à¤¨à¥ तर ती अलग अलग नै लेखिनà¥à¤›à¤¨à¥ । अखà¥à¤¤à¤¿à¤¯à¤¾à¤° दà¥à¤°à¥à¤ªà¤¯à¥‹à¤— अनà¥à¤¸à¤¨à¥à¤§à¤¾à¤¨ आयोग, चिकितà¥à¤¸à¤¾ शासà¥à¤¤à¥à¤° अधà¥à¤¯à¤¯à¤¨ संसà¥à¤¥à¤¾à¤¨ जसà¥à¤¤à¤¾ बहà¥à¤ªà¤¦à¥€ शबà¥à¤¦à¤²à¥‡ à¤à¤‰à¤Ÿà¥ˆ अरà¥à¤¥ दिà¤à¤•ा छनॠतर जोडिà¤à¤•ा छैननॠ। तर यसà¥à¤¤à¥ˆ पà¥à¤°à¤µà¥ƒà¤¤à¥à¤¤à¤¿à¤•ा कतिपय शबà¥à¤¦ जोडà¥à¤¨à¥‡ वा योजकको पà¥à¤°à¤¯à¥‹à¤— गरà¥à¤¨à¥‡ पà¥à¤°à¤µà¥ƒà¤¤à¥à¤¤à¤¿à¤²à¥‡ बढी अनà¥à¤¯à¥‹à¤² सिरà¥à¤œà¤¨à¤¾ à¤à¤à¤•ो र लेखाइमा à¤à¤¦à¥à¤¦à¤¾à¤ªà¤¨ थपिà¤à¤•ो छ । यति मातà¥à¤° होइन यसले शबà¥à¤¦à¤•ो मौलिक विशेषता, अलग अलग उचà¥à¤šà¤¾à¤°à¤£ र लेखन हà¥à¤¨à¥ हो à¤à¤¨à¥à¤¨à¥‡ मानà¥à¤¯à¤¤à¤¾à¤²à¤¾à¤ˆ पनि ओà¤à¥‡à¤²à¤®à¤¾ पारà¥à¤¨ खोजेको छ । सामानà¥à¤¯à¤¤à¤ƒ पदयोग र पद वियोगबारे निमà¥à¤¨ वà¥à¤¯à¤µà¤¸à¥à¤¥à¤¾ गरà¥à¤¨à¥ उपयà¥à¤•à¥à¤¤ मानिà¤à¤•ो छ ।
पदयोगः
क. शबà¥à¤¦à¤¸à¤à¤— पà¥à¤°à¤¤à¥à¤¯à¤¯à¤µà¤¤à¥ पà¥à¤°à¤¯à¥‹à¤— हà¥à¤¨à¥‡ विà¤à¤•à¥à¤¤à¤¿, दà¥à¤ˆ लिपि चिनà¥à¤¹à¤¸à¤®à¥à¤®à¤•ा नामयोगी, शबà¥à¤¦à¤¾à¤‚श (कर, कार, कृत, बदà¥à¤§, यà¥à¤•à¥à¤¤, शील, पूरà¥à¤£, हीन, जनà¥à¤¯ आदि) लाई पदयोग गरà¥à¤¨à¥‡, जसà¥à¤¤à¥ˆà¤ƒ नाटककार, उनà¥à¤¨à¤¤à¤¶à¥€à¤², रà¥à¤šà¤¿à¤ªà¥‚रà¥à¤£, परिसà¥à¤¥à¤¿à¤¤à¤¿à¤œà¤¨à¥à¤¯ आदि ।
ख. सनà¥à¤§à¤¿ हà¥à¤à¤¦à¤¾ पूरà¥à¤µà¤¾à¤ªà¤° विकार आà¤à¤•ा शबà¥à¤¦ पदयोग गरी लेखà¥à¤¨à¥‡, जसà¥à¤¤à¥ˆà¤ƒ सूरà¥à¤¯à¥‹à¤¦à¤¯, विदà¥à¤¯à¤¾à¤²à¤¯, à¤à¤•ासी, महौषधी, सतà¥à¤¯à¤¾à¤—à¥à¤°à¤¹ आदि ।
ग. दà¥à¤µà¤¿à¤¤à¥à¤µ शबà¥à¤¦à¤•ो निररà¥à¤¥à¤• दà¥à¤µà¤¿à¤°à¥à¤•à¥à¤¤ र विकारी अंश पदयोग गरी लेखà¥à¤¨à¥‡, जसà¥à¤¤à¥ˆà¤ƒ गà¥à¤Ÿà¥à¤®à¥à¤Ÿà¥, à¤à¤¾à¤¤à¤¸à¤¾à¤¤, आनीबानी, गलà¥à¤°à¥à¤¯à¤¾à¤®à¤—à¥à¤°à¥à¤²à¥à¤®, à¤à¥ˆà¤à¤—डा आदि ।
घ. दà¥à¤ˆ अकà¥à¤·à¤°à¤¸à¤®à¥à¤®à¤•ा सà¥à¤µà¤°à¤¾à¤¨à¥à¤¤ शबà¥à¤¦à¤²à¥‡ बनेका समसà¥à¤¤ शबà¥à¤¦ जोडेर लेखà¥à¤¨à¥‡, जसà¥à¤¤à¥ˆà¤ƒ केटाकेटी, बाबà¥à¤†à¤®à¤¾, शिकà¥à¤·à¤¾à¤®à¤¨à¥à¤¤à¥à¤°à¥€, अरà¥à¤¥à¤®à¤¨à¥à¤¤à¥à¤°à¥€ आदि ।
ङ. अकरणको न जोडेर लेखà¥à¤¨à¥‡, जसà¥à¤¤à¥ˆà¤ƒ नपढेको, नजाऊ आदि ।
पद वियोग
क. हरेक शबà¥à¤¦ छà¥à¤Ÿà¥à¤Ÿà¤¾à¤›à¥à¤Ÿà¥à¤Ÿà¥ˆ लेखà¥à¤¨à¥‡, जसà¥à¤¤à¥ˆà¤ƒ राम घर जानà¥à¤› ।
ख. वाकà¥à¤¯à¤®à¤¾ निपात तथा संयोजक बेगà¥à¤²à¥ˆ लेखà¥à¤¨à¥‡, जसà¥à¤¤à¥ˆà¤ƒ म मातà¥à¤° घर जानà¥à¤›à¥ । हरि चाहिठघर आà¤à¤¨ ।
ग. जना, वटा/ओटा, जसà¥à¤¤à¤¾ कोटिकर बेगà¥à¤²à¥ˆ लेखà¥à¤¨à¥‡, जसà¥à¤¤à¥ˆà¤ƒ पाà¤à¤š जना, बारà¥â€à¤¹ ओटा आदि ।
घ. विà¤à¤•à¥à¤¤à¤¿à¤ªà¤›à¤¿ आउने नामयोगी बेगà¥à¤²à¥ˆ लेखà¥à¤¨à¥‡, जसà¥à¤¤à¥ˆà¤ƒ देशका लागि ।
ङ. वà¥à¤¯à¤žà¥à¤œà¤¨à¤¾à¤¨à¥à¤¤ दà¥à¤µà¤¯à¤•à¥à¤·à¤°à¥€ र सोà¤à¤¨à¥à¤¦à¤¾ बढी अकà¥à¤·à¤°à¤•ा नामयोगीलाई अगिलà¥à¤²à¥‹ पदबाट पद वियोग गरी लेखà¥à¤¨à¥‡, जसà¥à¤¤à¥ˆà¤ƒ बाहेक, बापत, मारà¥à¤«à¤¤, अनà¥à¤¸à¤¾à¤°, अनà¥à¤¤à¤°à¥à¤—त, अनà¥à¤°à¥‚प, बमोजिम आदि ।
च. विशेषण र विशेषà¥à¤¯ à¤à¤ˆ आउने शबà¥à¤¦ बेगà¥à¤²à¥ˆ लेखà¥à¤¨à¥‡, जसà¥à¤¤à¥ˆà¤ƒ
शà¥à¤ दिन, शà¥à¤ कामना आदि ।
छ. सारà¥à¤¥à¤• पà¥à¤°à¤•ृतिका दà¥à¤µà¤¿à¤¤à¥à¤µ शबà¥à¤¦ बेगà¥à¤²à¥ˆ लेखà¥à¤¨à¥‡, जसà¥à¤¤à¥ˆà¤ƒ जे जे, के के, कà¥à¤¨ कà¥à¤¨, छेउ छेउ, जति जति आदि ।
ज. दà¥à¤ˆ अकà¥à¤·à¤°à¤¬à¤¾à¤Ÿ बनेका वà¥à¤¯à¤žà¥à¤œà¤¨à¤¾à¤¨à¥à¤¤ शबà¥à¤¦ बेगà¥à¤²à¥ˆ लेखà¥à¤¨à¥‡, जसà¥à¤¤à¥ˆà¤ƒ
à¤à¤µà¤¨ निरà¥à¤®à¤¾à¤£, पà¥à¤°à¤¾à¤£ वाचन आदि ।
à¤. जà¥à¤¨à¤¸à¥à¤•ै à¤à¤•ाकà¥à¤·à¤°à¥€ वा दà¥à¤µà¤¯à¤•à¥à¤·à¤°à¥€ शबà¥à¤¦à¤¸à¤à¤— वà¥à¤¯à¤žà¥à¤œà¤¨à¤¾à¤¨à¥à¤¤ दà¥à¤µà¤¯à¤•à¥à¤·à¤°à¥€ वा सोà¤à¤¨à¥à¤¦à¤¾ बढीका जà¥à¤¨à¤¸à¥à¤•ै अनेकाकà¥à¤·à¤°à¥€ शबà¥à¤¦à¤¸à¤à¤— समास à¤à¤ˆ संलगà¥à¤¨ रहेमा पनि उलà¥à¤²à¤¿à¤–ित अनà¥à¤¸à¤¾à¤° नै पद वियोग गरी लेखà¥à¤¨à¥‡, जसà¥à¤¤à¥ˆà¤ƒ देश विकास, शà¥à¤°à¤® विà¤à¤¾à¤—, à¤à¥‚मि सà¥à¤§à¤¾à¤° आदि ।
ञ. वà¥à¤¯à¤•à¥à¤¤à¤¿ वाचक नाममा आउने अरà¥à¤•ो पद बेगà¥à¤²à¥ˆ लेखà¥à¤¨à¥‡, जसà¥à¤¤à¥ˆà¤ƒ राम पà¥à¤°à¤¸à¤¾à¤¦, मà¥à¤—ॠजिलà¥à¤²à¤¾, देवकोटा चोक आदि ।
ट. जाति, वरà¥à¤—, समाज आदि जनाउà¤à¤¦à¤¾ सोà¤à¤¨à¥à¤¦à¤¾ अगाडि आउने नाम बेगà¥à¤²à¥ˆ लेखà¥à¤¨à¥‡, जसà¥à¤¤à¥ˆà¤ƒ मानव जाति, गà¥à¤°à¥ वरà¥à¤—, सजà¥à¤œà¤¨ वृनà¥à¤¦ आदि ।
ठ. दà¥à¤ˆà¤à¤¨à¥à¤¦à¤¾ बढी शबà¥à¤¦à¤¬à¤¾à¤Ÿ बनेका समसà¥à¤¤ शबà¥à¤¦ बेगà¥à¤²à¥ˆ लेखà¥à¤¨à¥‡, जसà¥à¤¤à¥ˆà¤ƒ दाल à¤à¤¾à¤¤ डà¥à¤•à¥, मन वचन करà¥à¤®, गाà¤à¤¸ बास कपास आदि ।
ड. संयà¥à¤•à¥à¤¤ कà¥à¤°à¤¿à¤¯à¤¾ बेगà¥à¤²à¥ˆ लेखà¥à¤¨à¥‡, जसà¥à¤¤à¥ˆà¤ƒ हेरà¥à¤¨à¥ परà¥à¤›, सà¥à¤¨à¥à¤¨à¥ परà¥â€à¤¯à¥‹, फहराइ रहेको छ, à¤à¤¨à¤¿ दिनॠहोला, पà¥à¤°à¥â€à¤¯à¤¾à¤‡ दिनॠहà¥à¤¨à¥‡ छ आदि ।
ढ. विà¤à¤¾à¤œà¤• जनाउने न, जसà¥à¤¤à¥ˆà¤ƒ न तिमी न म, न पढà¥à¤› न लेखà¥à¤› आदि ।
वरà¥à¤£ विनà¥à¤¯à¤¾à¤¸ समà¥à¤¬à¤¨à¥à¤§à¥€ यो नव सà¥à¤¥à¤¾à¤ªà¤¨à¤¾à¤²à¥‡ ततà¥à¤¸à¤® शबà¥à¤¦à¤²à¤¾à¤ˆ à¤à¤• खणà¥à¤¡à¤®à¤¾ र तदà¥à¤à¤µ तथा आगनà¥à¤¤à¥à¤• शबà¥à¤¦à¤²à¤¾à¤ˆ अरà¥à¤•ो फाà¤à¤Ÿà¤®à¤¾ राखी सरल र वैजà¥à¤žà¤¾à¤¨à¤¿à¤• ढङà¥à¤—ले वà¥à¤¯à¤µà¤¸à¥à¤¥à¤¾ गरेको छ । यस मानà¥à¤¯à¤¤à¤¾ अनà¥à¤¸à¤¾à¤° जाà¤à¤¦à¤¾ लेखà¥à¤¯ नेपाली à¤à¤¾à¤·à¤¾ सरल र सहज हà¥à¤¨à¥‡ सà¥à¤ªà¤·à¥à¤Ÿ छ । यी नियमलाई घोकाà¤à¤° पढाउने à¤à¤¨à¥à¤¦à¤¾ पà¥à¤°à¤¯à¥‹à¤—दà¥à¤µà¤¾à¤°à¤¾ सिकाउनॠउपयà¥à¤•à¥à¤¤ हà¥à¤¨à¥à¤› । यसका निमà¥à¤¤à¤¿ सà¥à¤µà¤¯à¤‚ विदà¥à¤¯à¤¾à¤°à¥à¤¥à¥€à¤²à¤¾à¤ˆ ती शबà¥à¤¦à¤•ो सà¥à¤°à¥‹à¤¤ र वरà¥à¤£ विनà¥à¤¯à¤¾à¤¸ समà¥à¤¬à¤¨à¥à¤§à¥€ सूचना पतà¥à¤¤à¤¾ लगाउन र तà¥à¤°à¥à¤Ÿà¤¿ सचà¥à¤¯à¤¾à¤‰à¤¨ शबà¥à¤¦à¤•ोशको पà¥à¤°à¤¯à¥‹à¤— गरà¥à¤¨ लगाउनॠउपयà¥à¤•à¥à¤¤ हà¥à¤¨à¥à¤› ।
(नेपाली à¤à¤¾à¤·à¤¾ शिकà¥à¤·à¤• समाजदà¥à¤µà¤¾à¤°à¤¾ शनिबार काठमाडौंमा आयोजित अनà¥à¤¤à¤°à¤•à¥à¤°à¤¿à¤¯à¤¾à¤®à¤¾ पà¥à¤°à¤¸à¥à¤¤à¥à¤¤ कारà¥à¤¯à¤ªà¤¤à¥à¤°à¤•ो समà¥à¤ªà¤¾à¤¦à¤¿à¤¤ अंश)
२०६ॠसाल जेठ१२ गते बà¥à¤§à¤µà¤¾à¤°à¥¤